درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی

موضوع: جهت هشتم / قاعده فراغ و تجاوز / امر پنجم / خاتمه / استصحاب

نتیجه بحث به اینجا رسید که آیا اذکریت، شرط جریان قاعده فراغ است یا خیر؟ و آیا اذکریت، حکمت است یا علت و آیا با غفلت، قاعده فراغ جاری می شود یا خیر؟ که گفتیم دو نظریه است:

نظریه اول: مرحوم آقای خویی: اذکریت شرط است و با غفلت، قاعده فراغ جاری نمی شود.

نظریه دوم: مرحوم نائینی: اذکریت شرط نیست و با غفلت هم قاعده فراغ جاری می شود.

ظاهرا اذکریت شرط است و باید گفت با وجود غفلت، قاعده فراغ جاری نمی باشد.

سوال: ثمره بحث شرط بودن اذکریت و عدم، آن چه ثمره ای دارد؟

جواب: برای روشن شدن ثمره، 8 مثال ذکر می شود:

مثال اول: اگر بعد از عمل، شک کند که رکوع را انجام داده است یا خیر و احتمال می دهد که نیاوردن رکوع، عمدا بوده است (هنگام عمل اذکر نبوده است و غافل بوده)، بنا بر مختار ما، قاعده فراغ جاری نمی شود و بنا بر فرمایش مرحوم نائینی، قاعده فراغ جاری می باشد.

مثال دوم: فردی بعد از عمل، احتمال صحت و بطلان را می دهد و منشاء این احتمال، جهل به حکم است، مثلا نمی داند سوره جزء است یا جزء نمی باشد، در حقیقت در هنگام عمل، اذکر نبوده است، بنا بر مختار ما، قاعده فراغ جاری نمی باشد و بنا بر فرمایش مرحوم نائینی، قاعده فراغ جاری می باشد.

مثال سوم: در شبهه موضوعیه، مقداری رفته است اما نمی داند وظیفه او قصر است یا اتمام و نماز را می خواند و بعد از نماز، وظیفه خود را می فهمد، آیا می تواند قاعده فراغ جاری کند یا خیر؟ می گوئیم اگر اذکریت را در حین نماز شرط بدانیم، قاعده فراغ جاری نمی باشد و اگر شرط ندانیم، قاعده فراغ جاری می باشد.

مثال چهارم: صورت عمل برای شخص محفوظ است و می داند نمازی خوانده اما نمی داند به طرف قبله بوده یا پشت به قبله بوده است، آیا می تواند قاعده فراغ جاری کند یا خیر؟ می گوئیم اگر اذکریت را شرط بدانیم (که می دانیم)، قاعده فراغ جاری نمی باشد و اگر شرط ندانیم، قاعده فراغ جاری می باشد.

مثال پنجم: فردی با مایع مشخص، وضو گرفته است و بعد از وضو شک می کند که آیا این مایع، آب مطلق بوده یا گلاب بوده است، آیا می تواند قاعده فراغ را جاری کند یا خیر؟ در اینجا اگر اذکریت را شرط بدانیم، در اینجا شک کرده و غافل بوده و قاعده فراغ جاری نمی باشد.

مثال ششم: بعد از قرائت، یا بعد از نماز، شک می کند(در حالی که هنگام نماز غافل بوده)، کلمه‌ای از سوره را صحیح تلفظ کرده است یا خیر؟ در اینجا اگر اذکریت را شرط بدانیم، قاعده فراغ جاری نمی باشد.

مثال هفتم: فردی یقین دارد که در حال نماز غافل بوده است، آیا بعد از نماز قاعده فراغ جاری می باشد یا خیر؟ اگر اذکریت را شرط بدانیم، قاعده فراغ جاری نیست و بنا بر مبنای مرحوم نائینی که اذکریت را شرط نمی دانند، قاعده فراغ جاری است.

مثال هشتم: فردی بعد از نماز شک دارد آیا قبل از نماز، وضو داشته یا خیر و با همان شک وارد نماز شده و بعد از نماز شک می کند آیا نمازش صحیح است یا خیر؟ در اینجا هم با توجه به اینکه اذکریت را شرط می دانیم، قاعده فراغ جاری نمی باشد.

ضابطه کلی: هر جا که هنگام عمل غافل باشد، قاعده فراغ بنا بر مبنای ما، جاری نمی باشد.

نتیجه کلام در جهت هشتم: آیا اذکریت (عدم غفلت)، شرط جریان قاعده فراغ می باشد یا خیر؟ در اینجا دو نظریه بود و مختار ما این شد که اذکریت شرط است (و این قید علت است و نه حکمت).