درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی

موضوع: جهت ششم / قاعده فراغ و تجاوز / امر پنجم / خاتمه / استصحاب

بحث در این بود حال که قاعده تجاوز دخول در غیر را لازم دارد، این غیر چیست؟ آیا جزء است، یا رکن است، یا آیه است، یا کلمه است، یا حرف است و یا حالتی دون حالتی است؟

قبل از بیان مراد از غیر، دو مقدمه باید ذکر کردیم:

مقدمه اول: مراد از محل که در قاعده تجاوز می گویند باید از محل گذشت، محل شرعی است نه محل عادی و عرفی. مثلا شارع، مرکبی را در نظر می گیرد و برای آن اجزاء و شرائطی را تعریف می کند، مثلا نماز را در نظر بگیرید که ابتدا تکبیر و بعد حمد و سپس سوره و رکوع و سجود تا به آخر نماز، وقتی می گوئیم از محلی گذشتیم، یعنی آن محلی که شارع برای آن جزء در نظر گرفته است، مثلا شارع مقدس، رکوع را بر سجود مقدم کرده است و می گویند محل رکوع، مقدم بر سجود است یا سجود مشروط به این است که بعد از رکوع بیاید. این معنای گذشتن از محل شرعی می باشد.

حال گاهی در اجزاء ترتب و پشت سر هم بودن شرط است مثل نماز و گاهی ترتب و پشت سر هم بودن شرط نیست.

مقدمه دوم: آیا در مضی شرعی از جزئی به جزء دیگر، معتبر است که اجزاء متصف به عناوین استقلالی باشند یا یا خیر اگر عنوان غیر استقلالی هم باشد، تجاوز صادق است؟ مثلا اگر از رکوع به سجود تجاوز شد، بحثی نیست که رکوع جزئی مستقل و سجود هم جزئی مستقل است، اما اگر از آیه ای به آیه دیگر (که جزء مستقل نیست) تجاوز صورت گرفت، آیا بر این تجاوز از یک آیه به آیه دیگر، مضی و تجاوز صادق است یا خیر؟

در جواب می گوئیم ظاهرا آنچه که از روایات و کلمات فقهاء برداشت می شود این است که در قاعده تجاوز، عنوان استقلالی اخد نشده است و در تجاوز از عناوین غیر استقلالی هم تجاوز صادق است.

لذا اگر نسبت به آیه ای بعد از ورود به آیه بعد شک کردیم که آیا آیه قبلی را خوانده ام یا خیر، باید گفت قاعده تجاوز جاری است.

و لذا می گویند روایات مخصوصا روایت اسماعیل بن جابر[1] می گوید اگر از هر جزئی گذشتی (چه استقلالی باشد و چه غیر استقلالی) قاعده تجاوز جاری است.

ان قلت: قدر متیقن از قاعده جایی است که اجزاء استقلالی باشد و شامل اجزاء غیر استقلالی نمی شود.

قلت: این قدر متیقن موجب انصراف نمی شود تا بتواند مقابل عموم قاعده بایستد.[2]

سوال: اگر از حرفی بگذرد و به حرف دیگر برسد و شک در حرف قبل کند، آیا مضی تجاوز صادق است یا خیر؟

جواب: در این صورت اگرچه به دقت عقلی، مضی و تجاوز صادق است اما عرف می گوید در اینجا مضی و تجاوز صادق نیست و نمی توان احکام تجاوز را جاری کرد.[3]

در نتیجه، مراد از مضی، مضی شرعی است نه محل عادی.

سوال: اگر عادت شخصی این بود که بعد از بول استبراء می کرده، حال شک کرد که استبراء کرده یا خیر، قاعده تجاوز جاری می شود یا خیر؟

جواب: در پاسخ باید گفت قاعده تجاوز جاری نیست، چون گفتیم مراد از مضی، مضی محل شرعی است نه محل عادی و در این مثال، محل عادی بوده است.

و همچنین گفتیم که تجاوز، اجزاء استقلالی و غیر استقلالی هر دو را شامل می شود.

مثال مضی عادی: عادت شخص در غسل، غسل ترتیبی بوده و بعد شک می کند که آیا این ترتیب را رعایت کرده یا خیر. و یا مثل کسی که وضو می گرفته، همیشه از بالا به پایین می شسته و در یک جا شک می کند که آیا از پایین به بالا شسته یا طبق عادت شده است.

بعد از روشن شدن این دو مقدمه که ملاک محل شرعی است و تجاوز شامل اجزاء استقلالی و غیر استقلالی می شود، باید وارد بحث شویم.