درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی
98/10/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: جهت پنجم / قاعده فراغ و تجاوز / امر پنجم / خاتمه / استصحاب
بحث در این بود که مرحوم شیخ، جامعی برای قاعده فراغ و تجاوز انتخاب کردند و فرمودند می توان یک قاعده، به نام قاعده تجاوز تصور کرد و اگر این قاعده را توسعه بدهیم، شامل قاعده فراغ هم می شود.
مرحوم نائینی، چهار اشکال بر فرمایش مرحوم شیخ کردند و فرمودند نمی توان تصویر جامع کرد، چون معنای تجاوز، شک در وجود است و معنای فراغ، شک در صحت موجود است و نمی توان بین این دو جامعی را تصور کرد.
از چهار اشکال مرحوم نائینی، جواب داده شد.
مرحوم نائینی بعد از وارد کردن اشکالات می فرمایند: می توان در اینجا جامعی تصور کرد و آن را قاعده فراغ نامید، چون از بعضی روایات می توان این جامع را استفاده کرد:
منها: موثقه ابن ابی یعفور: «وَ عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا شَكَكْتَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِي غَيْرِهِ فَلَيْسَ شَكُّكَ بِشَيْ‌ءٍ إِنَّمَا الشَّكُّ إِذَا كُنْتَ فِي شَيْ‌ءٍ لَمْ تَجُزْهُ».[1]
مرحوم نائینی این حدیث را اینگونه معنا می کنند که اگر فرد در حال دخول در غیر، شک در شیءای کرد، مثلا اگر داخل در نماز شد و شک در وضو کرد، به آن شک نباید اعتنا کند. ایشان ضمیر «فی غیره» را به وضو زده است که نماز باشد و به اجماع فقهاء، این ضمیر شامل اجزاء وضو نمی شود، یعنی اگر فرد شک کرد که صورت را شسته یا خیر، باید برگردد و صورت را بشوید، چون هنوز در نماز داخل نشده و تجاوز صورت نگرفته است و این جز قاعده فراغ نمی باشد. پس از این روایت قاعده فراغ فهمیده می شود.
لذا ایشان می فرمایند جمله آخر روایت «انما الشک اذا کنت فی شیء لم تجزه»، قاعده فراغ را می گوید.
ان قلت: اینکه روایت هم قاعده فراغ را بگوید و هم قاعده تجاوز را، اشکال دارد؟
قلت: اگر این روایت، قاعده تجاوز را بگوید، تخصیص مورد لازم می آید. چون قاعده تجاوز بالاتفاق در وضو جاری نمی باشد.
منها: موثقه اسماعیل بن جابر: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ قَالَ (قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع) إِنْ شَكَّ فِي الرُّكُوعِ بَعْدَ مَا سَجَدَ فَلْيَمْضِ وَ إِنْ شَكَّ فِي السُّجُودِ بَعْدَ مَا قَامَ فَلْيَمْضِ كُلُّ شَيْ‌ءٍ شَكَّ فِيهِ مِمَّا قَدْ جَاوَزَهُ وَ دَخَلَ فِي غَيْرِهِ فَلْيَمْضِ عَلَيْهِ».[2]
منها: صحیحه زراره: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ شَكَّ فِي الْأَذَانِ وَ قَدْ دَخَلَ فِي الْإِقَامَةِ قَالَ يَمْضِي قُلْتُ رَجُلٌ شَكَّ فِي الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ وَ قَدْ كَبَّرَ قَالَ يَمْضِي قُلْتُ رَجُلٌ شَكَّ فِي التَّكْبِيرِ وَ قَدْ قَرَأَ قَالَ يَمْضِي قُلْتُ شَكَّ فِي الْقِرَاءَةِ وَ قَدْ رَكَعَ قَالَ يَمْضِي قُلْتُ شَكَّ فِي الرُّكُوعِ وَ قَدْ سَجَدَ قَالَ يَمْضِي عَلَى صَلَاتِهِ ثُمَّ قَالَ يَا زُرَارَةُ إِذَا خَرَجْتَ مِنْ شَيْ‌ءٍ ثُمَّ دَخَلْتَ فِي غَيْرِهِ فَشَكُّكَ لَيْسَ بِشَيْ‌ء».[3]
مرحوم نائینی از این سه روایت، استفاده قاعده فراغ کرده است و گفته است اگر تجاوز از شیءای در مرکبی (مثل نماز و حج) از مرکبات شد، به آن اعتنا نمی شود و این مفاد قاعده فراغ است.[4]
پس مرحوم نائینی از روایات فقط یک قاعده به نام فراغ استفاده کرده است که در دل آن قاعده تجاوز گنجانده شده است.
در اینجا اشکالاتی بر مرحوم نائینی وارد شده است که جلسه بعد بیان خواهد شد.
