درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی

موضوع: قاعده فراغ و تجاوز / امر پنجم / خاتمه / استصحاب

این بحث را در ابتدا به دو مرحله تقسیم می کنیم:

در این مرحله به طور خلاصه نسبت به تعارض قاعده فراغ و تجاوز با استصحاب، مطالبی را بیان خواهیم کرد.

گفته شده اگر قاعده فراغ با استصحاب تعارض کند، قاعده فراغ مقدم می شود و قاعده فراغ حاکم است.

بحث در اینجا، در وجه تقدیم قاعده فراغ بر استصحاب است.

نکته: فرق قاعده تجاوز با فراغ به نظر مرحوم آخوند این است: قاعده تجاوز، شک آن در حال اشتغال به عمل است و قاعده فراغ، شک آن بعد از پایان عمل است.[1]

البته این فرمایش مرحوم آخوند از روایات برداشت نشده است و آنچه که مفاد روایات است، این است که می گویند گاهی شک در وجود شیء است، مجرا قاعده تجاوز است و گاهی شک در صحت موجود است، مجرا قاعده فراغ است و توضیح این مطلب در مرحله دوم که ورود به قاعده فراغ و تجاوز باشد، خواهد آمد.

فعلا کلام در این است که به چه ملاکی قاعده فراغ و تجاوز، بر استصحاب مقدم است که در مرحله اول، بحث از وجه تقدیم است.

برای تقدیم قاعده فراغ و تجاوز بر استصحاب، سه وجه بیان شده است:

وجه اول: قاعده فراغ و تجاوز از امارات است و امارات مقدم بر اصول است که قبلا هم گفتیم یا به ورود است یا به حکومت است یا به جمع عرفی. لذا قاعده فراغ و تجاوز، ناظر به واقع است همانند خبر واحد، طبق دلیلی که قاعده فراغ و تجاوز را اثبات می کند و فرق ندارد آن دلیل از روایات باشد یا از سیره و... باشد، حال اگر قاعده فراغ از امارات باشد، وجه تقدم آن بر اصول (مثل استصحاب) روشن است.

وجه دوم: قاعده تجاوز و فراغ، از امارات است و به روایات آن نگاه کنید، اینگونه دارد که از امام علیه السلام سوال می کنند که نماز تمام شده و شک می کنم رکعتی آورده ام یا خیر، نسبت به این شخص شاک، امام ع می فرمایند: «بلی قد رکعت»، یعنی بعد از عمل و تجاوز از آن، باید بگوئید عمل را انجام داده ام. یا سوال می کند بعد از رکوع در سجده، شک می کنم رکوع را انجام داده ام یا خیر، امام می فرمایند: «بل قد رکعت»، یعنی رکوع را انجام داده حساب کن.

پس مفاد قاعده فراغ، اخبار از واقع و ناظر به آن می باشد در حالی که موضوع استصحاب، شک است و باید گفت قاعده فراغ، مقدم بر استصحاب است، چون امارات مقدم بر اصول است.[2]