درس خارج فقه استاد سیدعبدالهادی مرتضوی

مسئله 6: «لو أقر بما يوجب الحد ثم تاب كان للإمام عليه السلام عفوه أو إقامة الحد عليه‌رجما كان أو غيره، و لا يبعد ثبوت التخيير لغير إمام الأصل من نوابه».[1]

بحث در این بود که اگر شخصی اقرار به حدی کرده باشد، آیا امام علیه السلام، حق عفو از این شخص را دارد یا خیر؟

بیان کردیم امام علیه السلام مخیر است بین اجراء حد یا عفو از این شخص. دلیل بر این مدعا، اولا اجماع بین فقهای امامیه بود که ابن ادریس[2] ذکر کرده بود یا عدم الخلاف بود که از جواهر[3] نقل شده است.

دلیل دوم: روایات:

منها: معتبره ضریس کناسی: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَا يُعْفَى عَنِ الْحُدُودِ الَّتِي لِلَّهِ دُونَ الْإِمَامِ فَأَمَّا مَا كَانَ مِنْ حَقِّ النَّاسِ فِي حَدٍّ فَلَا بَأْسَ بِأَنْ يُعْفَى عَنْهُ دُونَ الْإِمَامِ».[4]

در این روایت آمده است که فقط امام معصوم حق بخشش حد را دارد و دیگران چنین حقی را ندارند.

بررسی روایت ضریس: در این روایت، باید دو جهت بررسی شود:

جهت اول: آیا تخییر و عفو، باید بعد از توبه مقر باشد یا قبل از توبه هم حق بخشش است؟

جهت دوم: آیا در صورت اقرار، امام مخیر است یا در صورت ثبوت حد به بینه هم امام مخیر است؟

قبل از بیان این دو جهت باید سند روایت بررسی شود، در سند اینگونه آمده است: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ»؛[5] کلام در این سند، در ضریس است که مشترک بین دو نفر است ضریس بن عبدالملک (ثقه) و ضریس بن عبدالواحد. گفته شده آنچه که در این سند آمده، ضریس بن عبدالملک است که ثقه می باشد. چون ابن رئاب از ضریس بن عبدالملک کناسی روایت می کرد و به نقل مرحوم کشی[6] ممدوح (یعنی ثقه) می باشد. پس روایت معتبره می باشد.

البته این روایت را مرحوم صدوق[7] از طریق خود از حسن بن محبوب نقل کرده است.

شیخ کلینی[8] هم در طریقی دیگر از حسن بن محبوب، این روایت را نقل کرده است.

مشهور فقهاء می فرمایند این تخییر برای امام علیه السلام، بعد از توبه است، یعنی مقر باید توبه کند تا امام علیه السلام او را ببخشد برای خود و سه دلیل ذکر کرده اند:

دلیل اول: اجماع.

دلیل دوم: از روایات چنین برداشت می شود که فرد مقر، خدمت امام می رسیده و عرض می کرده «طهّرنی»، این جمله در نوع اقرارها بلکه همه اقرارها به همین اینگونه بوده است و این جمله دلالت بر توبه دارد. یا در بعضی از روایات آمده که طاقت عذاب آخرت ندارد و می خواهد در دنیا پاک شود که این حاکی از توبه می باشد.

دلیل سوم: در روایات، مانند روایت علی بن شعبه،[9] این جمله آمده است «تطوع بالاقرار»، یعنی شخص با رضایت اقرار می دهد و این جمله حاکی از توبه است که امام مخیر است او را ببخشد یا حد بزند.

منها: مرسله برقی: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ بَعْضِ الصَّادِقِينَ ع قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَأَقَرَّ بِالسَّرِقَةِ فَقَالَ لَهُ أَ تَقْرَأُ شَيْئاً مِنَ الْقُرْآنِ- قَالَ نَعَمْ سُورَةَ الْبَقَرَةِ- قَالَ قَدْ وَهَبْتُ يَدَكَ لِسُورَةِ الْبَقَرَةِ- قَالَ فَقَالَ الْأَشْعَثُ أَ تُعَطِّلُ حَدّاً مِنْ حُدُودِ اللَّهِ فَقَالَ وَ مَا يُدْرِيكَ مَا هَذَا إِذَا قَامَتِ الْبَيِّنَةُ فَلَيْسَ لِلْإِمَامِ أَنْ يَعْفُوَ وَ إِذَا أَقَرَّ الرَّجُلُ عَلَى نَفْسِهِ فَذَاكَ إِلَى الْإِمَامِ إِنْ شَاءَ عَفَا وَ إِنْ شَاءَ قَطَعَ».[10]

در این روایت شخص قصد توبه داشته که اقرار به سرقت کرده که حضرت بخاطر قرآنی که این شخص می خوانده او را بخشیده است. اشعث به امام می گوید شما می خواهید حدود را تعطیل کنید؟ حضرت فرمودند: تو این مطلب را درک نمی کنی، اگر بینه می آمد، امام حق عفو نداشت اما اگر خود فرد اقرار کرد، امام می تواند عفو کند یا حد جاری کند.

ان قلت: این روایت، اختصاص به حد سرقت دارد و در سایر موارد حدود جاری نمی باشد.

قلت: اولا: مورد مخصص نمی باشد.

ثانیا: علتی که امام علیه السلام بیان می کنند، مطلق است و هر اقراری که خدمت امام باشد، حضرت می توانند عفو کنند و می توانند حد را جاری کنند.

منها: روایت طلحة بن زید: «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ جَعْفَرٍ ع قَالَ حَدَّثَنِي بَعْضُ أَهْلِي أَنَّ شَابّاً أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع- فَأَقَرَّ عِنْدَهُ بِالسَّرِقَةِ قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ ع- إِنِّي‌ أَرَاكَ شَابّاً لَا بَأْسَ بِهِبَتِكَ فَهَلْ تَقْرَأُ شَيْئاً مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ سُورَةَ الْبَقَرَةِ- فَقَالَ قَدْ وَهَبْتُ يَدَكَ لِسُورَةِ الْبَقَرَةِ- قَالَ وَ إِنَّمَا مَنَعَهُ أَنْ يَقْطَعَهُ لِأَنَّهُ لَمْ يُقَمْ عَلَيْهِ بَيِّنَةٌ».[11]