درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در شک رکعات بعد از فراغ از نماز / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 6: «لو شك بعد الفراغ من الصلاة أن شكه كان موجبا لركعة أو ركعتين‌فالأحوط الإتيان بهما ثم إعادة الصلاة، و كذا لو لم يدر أنه أيّ شك من الشكوك الصحيحة، فإنه يعيدها بعد العمل بموجب الجميع، و يحصل ذلك بالإتيان بركعتين من قيام و ركعتين من جلوس و سجود السهو، و كذا لو لم ينحصر المحتملات في الشكوك الصحيحة بل احتمل بعض الوجوه الباطلة، فان الأحوط العمل بموجب الشكوك الصحيحة ثم الإعادة».[1]

در این مسئله، سه فرع بیان شده است:

فرع اول: مصلی بعد از نماز، نمی داند شک او موجب یک رکعت نماز احتیاط بوده است یا موجب دو رکعت نماز احتیاط بوده است.

این فرد یقین دارد که شکی بین نماز کرده است اما نمی داند شک بین 3 و 4 بوده است که یک رکعت ایستاده کفایت کند و یا اینکه شک بین 2 و 4 بعد از اکمال سجدتین بوده است که باید دو رکعت نماز ایستاده بخواند.

در این فرع، سه نظریه وجود دارد:

نظریه اول: این فرد در مثال بالا باید جمع بین حکم شک در 3 و 4 و بین حکم شک در 2 و 4 کند و بعد نماز را اعاده کند.

این نظریه از سید در عروه[2] و سیدنا الاستاد در تحریر و مرحوم آقای حکیم[3] برداشت می شود.

نسبت به جمع بین دو حکم، مرحوم آقای حکیم فتوا می دهند و سیدنا الاستاد و سید احتیاط وجوبی دارند.

نظریه دوم: در مثال بالا فرد جمع بین دو حکم کند کافی است و نیاز به اعاده ندارد.

این نظریه از مرحوم نائینی[4] استفاده می شود.

نظریه سوم: این فرد نیاز به نماز احتیاط ندارد و باید نماز را اعاده کند.

دلیل نظریه اول: اینکه باید فرد جمع بین دو حکم کند بخاطر علم اجمالی این فرد است که یا یک رکعت واجب است یا دو رکعت واجب است و این علم اجمالی در متباینین است و هر دو را باید به جا آورد.

و دلیل اینکه این فرد باید نماز را اعاده کند این است که احتمال می دهیم که یک رکعت نماز احتیاط و دو رکعت نماز احتیاط، موجب تفریغ ذمه نشود، چون مثلا در مثال بالا، ابتدا یک رکعت ایستاده بیاورد و بعد دو رکعت ایستاده بیاورد، حال اگر در واقع شک بین 3 و 4 بوده باشد، این کار خوبی است، چون حکم این شک یک رکعت ایستاده بوده است و این یک رکعت بلافاصله بعد از نماز انجام شده است و یقین به فراغ است.

اما اگر در واقع شک بین 2 و 4 بوده است، دو رکعت ایستاده بلافاصله بعد از نماز باشد که در اینجا با فاصله یک رکعت آمده است و فاصله بین نماز و نماز احتیاط، موجب بطلان است.

در نتیجه این نماز معلوم نیست مفرغ ذمه باشد، این فرد یک رکعتی خوانده و دو رکعتی هم خوانده است و یقین به فراغ نمی آید.

پس جمع بین دو حکم بخاطر علم اجمالی می شود و اعاده بخاطر قاعده اشتغال می باشد.

در همین مثال اگر بعد از نماز شک کند که شک او در اثناء نماز بین 2 و 4 بوده است یا بین 3 و 4 بوده است و این فرد اول دو رکعت نماز احتیاط ایستاده خواند و بعد یک رکعت دیگر ایستاده خوانده است، در اینجا اگر در واقع شک بین 2 و 4 بوده است، نماز احتیاط متصل به نماز واجب بوده است و نماز صحیح است اما اگر در واقع شک بین 3 و 4 بوده است، نماز صحیح نیست، چون دو رکعت نماز احتیاط فاصله انداخته است و باعث می شود نماز احتیاط از نماز اصلی جدا باشد و موجب بطلان می شود.

دلیل نظریه دوم (کفایت جمع بین حکمین و عدم اعاده نماز): برای این نظریه، دو راه است:

راه اول: ما قائل شویم که نمازهای احتیاط در باب شکوک، واجبات مستقله است، اگرچه منشاء وجوب، نماز است اما این نماز ربطی به آن ندارد، منشاء وجوب، نماز است اما شارع در اینجا نماز احتیاط را مستقلا واجب کرده است.

با این حرف، نظریه محقق نائینی درست است، چون نماز احتیاط واجب مستقل است و نیازی نیست به نماز اصلی متصل باشد، بلکه اگر بین دو نماز بخوابد یا حدثی از او سر بزند، نماز صحیح است.

در فروضی که بیان کردیم، فقط احتمال فاصل بود، در حالی که یقین به فاصله ضرر نمی رساند، چه برسد به اینکه احتمال فاصله باشد.

بنابراین اگر در واقع شک بین 3 و 4 بوده باشد و اول دو رکعت احتیاط خوانده باشد، این نماز صحیح است و بالعکس اگر در واقع شک بین 2 و 4 بوده است و اول یک رکعت احتیاط خوانده باشد، این نماز صحیح است و فاصله ضرر ندارد.

بر این اساس کسانی که نماز احتیاط را جزء نماز نمی دانند و واجب مستقل می دانند، احتیاجی به اینکه این نماز را دوباره بخوانند ندارند، چون یقین به فاصله ضرر نمی رساند چه برسد به احتمال فاصله.

راه دوم: اگر ما قائل باشیم که نماز احتیاط جزء نماز است اما شارع مقدس جای آن را تغییر داده است، یک رکعت یا دو رکعت نماز احتیاط، بعد از نماز است اما جای آن قبل از سلام است، پس شارع گفته است فاصله بین نماز اصلی و نماز احتیاط، ضرر ندارد، بله این نماز جزء است اما شارع جای آن را تغییر داده است، به اینکه گفته است اگر فرد شاک نباشد، باید قبل از سلام انجام بدهد و اگر شاک باشد باید بعد از سلام بدهد.

پس نماز احتیاط، تغییر مکان است و چیز جدایی از نماز نیست.

با توجه به این راه هم می توان گفت اعاده لازم نیست، چون فاصله ای مانع است که مثل حدث و راه رفتن مانع است اما اگر فاصله از جنس نماز باشد، ضرر نمی زند.

مثلا در واقع شک بین 3 و 4 بوده است و این فرد دو رکعت فاصله انداخته است، این فاصله ضرر نمی زند چون از جنس نماز است.

در نتیجه می توان گفت در فرع اول از مسئله شش، جمع بین دو حکم مشکوک می شود و نیاز به اعاده ندارد و فرق ندارد بگوئیم نماز احتیاط واجب مستقل است یا خیر.

پس نتیجه این حرفها این می شود که نظریه سیدنا الاستاد به تبع اکثر علماء که جمع بین دو نماز و اعاده باید کرد، لازم نیست.

توضیح نظریه سوم در جلسه بعد ذکر خواهد شد.