درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: قسم پنجم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

«الخامسة: الشك بين الأربع و الخمس، و له صورتان: إحداهما بعد رفع الرأس من السجدة الأخيرة، فيبني على الأربع و يتشهد و يسلّم ثم يسجد سجدتي السهو، ثانيتهما حال القيام، و هذه مندرجة تحت الشك بين الثلاث و الأربع حال القيام و لم يدر أنه ثلاثا صلى أو أربعا فيبني على الأربع، و يجب عليه هدم القيام و التشهد و التسليم و صلاة ركعتين جالسا أو ركعة قائما، و كذا الحال في جميع صور الهدم، فإنه لا يوجب انقلاب الشك، بل هو مقدمة للتسليم بعد صدق الشك بين الركعات حال القيام».[1]

قسم دوم از صورت پنجم: سیدنا الاستاد می فرمایند: «ثانيتهما حال القيام».[2]

نکته اول: در شکوک صحیحه دو عنوان وجود دارد:

1. مرحوم سید در عروه می فرمایند: شکوک صحیحه نه چیز است.[3] [4]

2. شکوک صحیحه هشت چیز است. مثل تحریر که آخرین شک صحیحه را شماره هشت می داند.

هر دو تعبیر صحیح است، کسانی که شکوک صحیحه را هشت عنوان ذکر کرده اند به این اعتبار است که شک بین چهار و پنج را دو قسم کرده اند اما یک صورت حساب کرده اند، مثل تحریر. چون این افراد، جامع را در نظر گرفته اند که شک بین 4 و 5 است و در حال جلوس یک حکم دارد و در حال قیام یک حکم دیگر دارد.

پس تعبیر به هشت به این ملاحظه است که دو صورت جامع دارد که شک بین 4 و 5 است.

پس این تعبیر همان نه تا را می گوید و اشتباه نیست.

و کسانی که نه عنوان را ذکر کرده اند، صحیح است، چون شک بین 4 و 5 دو فرض دارد که یک فرض علاوه بر عمومات، نص خاص دارد، مثل شک در 4 و 5 در حال جلوس و یک فرض دیگر آن فقط عمومات دارد و نص خاص ندارد.

پس هر دو اگرچه شک بین 4 و 5 است، اما بخاطر فرقی که بین این دو است بخاطر وجود نص خاص، دو قسم کرده اند و یک صورت ذکر نکرده اند.

پس هر دو تعبیر، صحیح است.

از ما ذکرنا روشن شد اگر کسی گفت شکوک صحیحه 8 است، اشتباه نیست و اگر کسی گفت 9 تا است، باز هم اشتباه نیست.

این یک نکته در ارتباط با صورت دوم از شک بین چهار و پنج در تحریر.

نکته دوم: صورت دوم از شک بین 4 و 5 چه مستقلا باشد و چه در ذیل جامع باشد، باید گفت چهار صورت از شکوک صحیحه، از شکوک هدمیه است.

به اینها هدمیه گفته می شود، چون هدم قیام و نشستن از قیام به تشهد، در همه معتبر است، یا به اعتبار اینکه هدم مقدمه است یا اینکه هدم شرط است.

پس نام چهار نوع از شکوک صحیحه، شکوک هدمیه است.

نکته سوم: فقهاء چه از قدماء و چه از متاخرین می گویند شکوک صحیحه یا منصوصه است یا غیر منصوصه است و مراد از منصوصه، شکوک پنجگانه است که تقدم الکلام و شکوک غیر منصوصه شکوکی است که به آنها بر می گردد، منتها باید هر کدام را پیدا کرد که به کدام شک بر می گردد. بعضی به قسم اول ارجاع داده شده و بعضی به قسم دوم و بعضی به قسم سوم و...

البته باید توجه داشت همه شکوک صحیحه، نص عام دارد اما نص خاص در 5 قسم فقط وجود دارد.

نکته چهارم: متون فقهیه در شکوک هدمیه، دارای اختلاف می باشند به اینکه همه می گویند شک بین 4 و 5 در حال قیام، به صورت دوم از شکوک صحیحه که شک بین 3 و 4 است، بر می گردد، اما بعضی می گویند این بعد از هدم است، یعنی بعد از نشستن به 3 و 4 بر می گردد، لذا می گویند این از شکوک انقلابیه است.

از این قبیل است عنوانی که در مستند و حدائق و عروه آمده است که همه این را شک انقلابیه می گویند.

بعضی هم می گویند این شک قبل از هدم قیام، به شک بین 3 و 4 بر می گردد و نیاز به هدم نیست.

پس در ارجاع این شک به شکوک منصوصه، اختلاف است.

مستند را ملاحظه کنید که عنوان بعد از جلوس است اما خود این را قبول ندارد: «و إن كان قبله، فإن كان قبل الركوع أيضا، فيجلس حتى ينقلب شكّه إلى ما بين الثلاث و الأربع، فيبني على الأربع و يسلّم و يحتاط، كما في الشكّ بين الثلاث و الأربع، بلا خلاف».[5]

نکته ای داشته باشید که شهید اینها را هشت قسم کرده است و حدائق سه قسم کرده است و تحریر و عروه دو قسم کرده اند.

این اختلاف گاهی در حال رکوع است، گاهی بعد از رکوع است، گاهی قبل از رکوع است، گاهی در حال هوی است و گاهی در حال جلوس قبل سجده است و...

پس همه را یک ردیف حساب نکنید، این مهم است که جلوس قبل از ارجاع است یا بعد است.

پس مستند می گوید اول جلوس است و بعد انقلاب به سه و چهار است، البته خود ایشان بعدش می گوید انقلاب از اول شک است.

حدائق می فرمایند: «الأولى- ان يشك قبل الركوع و الظاهر انه لا خلاف و لا إشكال في انه يجلس و ينقلب شكه الى الثلاث و الأربع».[6]

البته ایشان هم این را قبول ندارد و می گوید انقلاب از اول شک است.

پس در کلام فقهاء دو چیز است یکبار انقلاب بعد از جلوس است و یکبار انقلاب در حال قیام است.

حاشیه سیدنا الاستاد در عروه می گوید انقلاب، حد نمی خواهد[7] [8] و در حال قیام انقلاب است. تحریر هم همین را می گوید: «ثانيتهما حال القيام، و هذه مندرجة تحت الشك بين الثلاث و الأربع حال القيام».[9]

می گوید این در حال قیام شک بین 3 و 4 است.

اینکه انقلاب در حال قیام باشد و یا بعد از جلوس باشد، ثمراتی دارد.

مهم این است: «و كذا الحال في جميع صور الهدم، فإنه لا يوجب انقلاب الشك، بل هو مقدمة للتسليم بعد صدق الشك بين الركعات حال القيام».[10]

می گوید در کل شکوک هدمیه حرف این است و انقلاب در همان حال است و جلوس مقدمه برای سلام دادن است نه اینکه انقلاب در زمان جلوس باشد.

پس نکته چهارم این بود که ارجاع شک بین 4 و 5 به شک بین 3 و 4 در زمانش، متون مختلف است، بعضی می گویند بعد از جلوس انقلاب است و بعضی می گویند در حال قیام این انقلاب است.

نکته پنجم: بعضی می گویند این هدم حرام است و بعضی می گویند این هدم واجب است.

کسانی که می گویند این هدم حرام است یا توهم حرمت می کنند، می گویند این شکستن نماز است و دلیل ندارد هدم صورت بگیرد.

دلیل اول: اگر این رکعت مردد، رکعت پنج باشد، زیادی قیام در نماز است و هدم آن واجب است، چون زیادی سهوی است و مبطل نیست و باید برگشت.

این قیام مثل قیام در رکعت دوم قبل از سجده است که مبطل نیست و زیادی سهوی است و شکستن این قیام واجب است.

دلیل دوم: شما در شک بین 4 و 5 که برگشت آن به 3 و 4 شد و بناء را بر چهار گذاشتید، باید بنشیند و تشهد را بخواند و بعد نماز احتیاط را بخواند و این قیام واجب است چون می خواهد تشهد بخواند و سلام دهد و نماز احتیاط بخواند.

پس نکته پنجم این شد که این هدم در کل این فروض چهار گانه، واجب است، چون زیادی سهویه است و باید هدم شود و باید عمل به شک شود که این متوقف بر هدم القیام است.

پس برای حکم قسم دوم از صورت پنجم، پنج نکته به عنوان توضیح ذکر شد.

نکته ششم: اینجا دو صورت است، چگونه انقلاب پیدا می کند که جلسه بعد ذکر خواهد شد.