درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: قسم پنجم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

«الخامسة: الشك بين الأربع و الخمس، و له صورتان: إحداهما بعد رفع الرأس من السجدة الأخيرة، فيبني على الأربع و يتشهد و يسلّم ثم يسجد سجدتي السهو، ثانيتهما حال القيام، و هذه مندرجة تحت الشك بين الثلاث و الأربع حال القيام و لم يدر أنه ثلاثا صلى أو أربعا فيبني على الأربع، و يجب عليه هدم القيام و التشهد و التسليم و صلاة ركعتين جالسا أو ركعة قائما، و كذا الحال في جميع صور الهدم، فإنه لا يوجب انقلاب الشك، بل هو مقدمة للتسليم بعد صدق الشك بين الركعات حال القيام».[1]

در مطلب سوم عرض شد یکبار ملاحظه مرحوم صدوق می شود و بار دیگر ملاحظه وجوب سجده سهو می شود.

1. روایت فقه الرضوی [2]

2. حدیث 5 از باب 14: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ صَلَّى الْعَصْرَ سِتَّ رَكَعَاتٍ أَوْ خَمْسَ رَكَعَاتٍ قَالَ إِنِ اسْتَيْقَنَ أَنَّهُ صَلَّى خَمْساً أَوْ سِتّاً فَلْيُعِدْ وَ إِنْ كَانَ لَا يَدْرِي أَ زَادَ أَمْ نَقَصَ فَلْيُكَبِّرْ وَ هُوَ جَالِسٌ ثُمَّ لْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ يَقْرَأُ فِيهِمَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فِي آخِرِ صَلَاتِهِ ثُمَّ يَتَشَهَّدُ الْحَدِيثَ».[3]

در حدیث دوم، هم ملاحظه سند می شود و هم ملاحظه دلالت آن.

اما سند روایت: این سند، سه اشکال دارد:

اشکال اول: ابوجمیله در سند است که توثیق درستی ندارد.

اشکال دوم: مشهور به این روایت اعتنایی نکرده اند.

اشکال سوم: این روایت مضمره است، زید شحام مثل زراره نیست که بگوئیم مرسلاتش مثل مسندات است، امکان دارد زید شحام از زراره سوال کرده باشد یا از محمد بن مسلم سوال کرده باشد یا از امام.

اما دلالت روایت: در تقریب استدلال به این روایت اینگونه گفته شده که امام می فرمایند و ان کان لا یدری که در واقع بیان مفهوم إن استیقن است، صدر روایت می گوید اگر یقین پیدا کردی که پنج یا شش رکعت است، باطل است و مفهوم این روایت در جمله و ان کان لا یدری، حکم عدم علم به زیادی را بیان می کند.

زیادی گاهی مبطل است مثل علم به اینکه 5 یا 6 رکعت خوانده است و گاهی زیادی مبطل نیست و آن جایی است که احتمال زیادی می دهد و علم به زیادی ندارد.

پس در مورد عدم علم به زیادی، امام می فرمایند دو رکعت نماز احتیاط بخوانید.

حال فرض ما هم جایی است که احتمال زیادی می دهیم و علم به زیادی نداریم که در اینجا امام می گوید نماز صحیح است و دو رکعت نماز احتیاط خوانده می شود، پس در مورد شک در زیادی مثل شک در 4 و 5، نماز احتیاط واجب است.

در نتیجه فرمایش مرحوم صدوق که در صورت پنجم حکم به وجوب نماز احتیاط کرده است، صحیح است.

اشکال: این استدلال صحیح نیست و قبل از بیان اشکال، دو مطلب باید روشن شود:

مطلب اول: گاهی ما فقط شک در زیادی داریم، مثلا نمی دانیم 4 رکعت است یا 5 رکعت است و گاهی فقط شک در نقیصه داریم، مثلا نمی دانیم 3 رکعت است یا دو رکعت است و گاهی شک در زیادی و نقیصه است، مثل شک 4 و 3 که شک در نقیصه است و در همین حال شک بین 4 و 5 است که شک در زیادی است.

مطلب دوم: محتملات این حدیث، چند مورد است:

اول: این حدیث فقط در مورد احتمال زیادی است.

مستدل این احتمال را می گوید.

دلیل اول: در روایت زاد او نقص دارد و مورد این، احتمال زیادی و احتمال نقیصه است.

دلیل دوم: در این روایت نماز احتیاط را می گوید و نماز احتیاط دائما در مورد نقیصه است و در مورد زیادی، دائما نماز احتیاط نیست و بلکه سجده سهو است.

پس روایت این احتمال را قطعا نمی گوید.

دوم: این حدیث فقط در مورد احتمال نقصان است.

اشکال: در شک بین 4 و 5، احتمال نقصان وجود ندارد و چهار یقینی است.

پس روایت این احتمال را هم نمی گوید.

در نتیجه روایت احتمال نقیصه یا زیادی مستقلا را نمی گوید.

سوم: این حدیث هم در مورد احتمال نقصان و هم احتمال زیادی هر دو با هم است. مثلا در یک زمان هم شک بین 3 و 4 دارد و هم بین 4 و 5 دارد که داخل در شکوک مرکبه است، در اینجا هر دو شک در نقصان و زیادی با هم است.

مرحوم صاحب وسائل بعد از نقل این حدیث می فرمایند: «أَقُولُ: الْمَفْرُوضُ فِي آخِرِ الْحَدِيثِ أَنَّهُ شَكَّ بَيْنَ الثَّلَاثِ وَ الْأَرْبَعِ وَ الْخَمْسِ فَيَبْنِي عَلَى الْأَرْبَعِ ثُمَّ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ جَالِساً».[4]

اگر مفاد حدیث، این احتمال باشد، بحثش قبلا گذشت و بعد هم خواهد آمد که شکوک مرکبه، مثل شکوک صحیحه است. حال بر فرض که این روایت صادر شده باشد، امام می فرمایند در این فرض، دو رکعت نماز احتیاط بخواند و این دو رکعت نماز احتیاط قطعا به شک در نقصان می خورد نه به شک در زیادی، چون نماز احتیاط در مورد نقصان است نه در مورد زیادی.

پس در مثال بالا، دو رکعت نماز احتیاط، مربوط به شک در 3 و 4 است نه شک در 4 و 5.

در نتیجه باید گفت نماز احتیاط در روایت، ربطی به شک بین 4 و 5 ندارد و نماز احتیاط در شک در نقصان است.

پس نظریه مرحوم صدوق که گفته اند در شک بین 4 و 5 دو رکعت نماز احتیاط خوانده می شود، از این روایت استفاده نمی شود.

پس نظریه شیخ طوسی که بطلان نماز بود، رد شد و همچنین نظریه شیخ صدوق که می گفتند دو رکعت نماز احتیاط خوانده بشود هم رد شد و باقی می ماند نظریه مشهور که می گوید این نماز صحیح است و دو سجده سهو واجب است.

اما وجوب دو سجده: وجوب دو سجده، مورد اختلاف است، مستند می فرمایند: «خلافا للمحكي عن المفيد و الخلاف و الديلمي و الحلبي، فلم يذكروا سجدتي السهو. بل عن ظاهر الأوّلين: نفيهما. و لم أجد مستنده».[5]

بزرگان دیگری هم این مطلب را ذکر کرده اند.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا كُنْتَ لَا تَدْرِي أَرْبَعاً صَلَّيْتَ أَمْ خَمْساً فَاسْجُدْ سَجْدَتَيِ السَّهْوِ بَعْدَ تَسْلِيمِكَ ثُمَّ سَلِّمْ بَعْدَهُمَا».[6]

این روایت صحیحه است و دلالتش واضح است.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ قَالَ: إِذَا لَمْ تَدْرِ أَرْبَعاً صَلَّيْتَ أَمْ خَمْساً أَمْ نَقَصْتَ أَمْ زِدْتَ فَتَشَهَّدْ وَ سَلِّمْ وَ اسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ بِغَيْرِ رُكُوعٍ وَ لَا قِرَاءَةٍ يَتَشَهَّدُ فِيهِمَا تَشَهُّداً خَفِيفاً».[7]

این روایت هم دو سجده سهو را می گوید.

پس این روایات به وضوح دلالت بر دو سجده در شک بین 4 و 5 است و اگر کسی خلاف این فتوا دهد، اجتهاد در مقابل نص است.

1. توضیح کلمه بعد اکمال سجدتین.

2. توضیح کلمه یبنی علی الیقین.

3. توضیحی که در این نماز است که سه بُعد داشت که آیا نماز صحیح است یا باطل است و آیا نماز احتیاط دارد یا خیر و آیا سجده سهو دارد یا خیر که هر سه بُعد بیان شد.

این نسبت به قسم اول از صورت پنجم از شکوک صحیحه.

قسم دوم از این صورت، خواهد آمد.