درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نوافل دارای کیفیت خاص / مورد ششم / شکوک لا اعتبار بها / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسأله 5: «النوافل التي لها كيفية خاصة أو سورة مخصوصة‌كصلاة ليلة الدفن و الغفيلة إذا نسي فيها تلك الكيفية فإن أمكن الرجوع و التدارك يتدارك، و إن لم يمكن أعادها، نعم لو نسي بعض التسبيحات في صلاة جعفر قضاه متى تذكر في حالة أخرى من حالات الصلاة، و لو تذكر بعد الصلاة يأتي به رجاء».[1]

در مسئله 5 دو فرع بیان شده است:

فرع اول: این فرع مربوط به مطلق النوافل است که در آنها خصوصیتی معتبر است که اگر در این نوافل آن کیفیت فراموش شود، چه باید کرد؟

مثلا در نماز روز اول هر ماه، هم سوره مخصوص و هم عدد مخصوص معتبر است. مثلا در رکعت اول 30 مرتبه باید توحید بخواند، حال داخل رکوع می شود و یادش می آید که 29 مرتبه خوانده است، چه باید کند؟ و هم سوره مخصوص معتبر است، مثلا در رکعت اول باید توحید بخواند و اشتباه کرده است و سوره کافرون را خوانده است، حال داخل در رکوع شده است، یادش می آید که سوره توحید را نخوانده است، در این صورت چه باید بکند؟

در یک فرض مخالفت کیفیت از نظر عدد است و در یک فرض مخالفت کیفیت از نظر سوره است.

این بحث مصادیق فراوانی دارد که اشاره به آنها از این قبیل است که در بعضی از نوافل، کیفیت خاص و سوره مخصوصی وجود ندارد، نه عدد خاصی دارند و نه کیفیت خاصی دارند، مثل نوافل یومیه که فقط صلاتیت مهم است.

احکام این قسم از نوافل گذشت که اگر در رکعات شک کرد چه باید کند و اگر در افعال کرد چه باید کند و شک در محل و غیر محل هم گذشت.

مورد بحث ما نوافلی است که من جهة من الجهات علاوه بر صلایت و دو رکعت بودن، کیفیت خاصی دارد، این قسم در نمازهای مستحبی متعدد است و زیاد هم می باشد، چون بعضی از نمازهای مستحبی هم از نظر سوره خصوصیت دارد و هم از نظر عدد خصوصیت دارد، مثل نماز اول ماه کما ذکرنا که هم از نظر سوره خصوصیت دارد و هم از نظر عدد و باید در رکعت اول توحید 30 بار و در رکعت دوم سوره قدر 30 بار باشد.

بعضی از نوافل از نظر دعا خصوصیت دارد، مثل نماز غفلیت که از نظر سوره خصوصیت ندارد و اصلا سوره لازم ندارد اما از نظر دعا خصوصیت دارد که دو رکعت است و در رکعت اول، بعد از حمد آیه و ذا النون را می خواند و در رکعت دوم بعد از حمد و عندهم مفاتح الغیب می خواند. حال اگر نماز غفیله را قصد کرد و حمد را خواند و به جای آیه و ذا النون یک آیه دیگر خواند و در رکوع یادش آمد که باید چیز دیگر می خوانده است که نخواند، این فرد چه باید کند؟

پس این قسم خصوصیت از نظر دعا است نه کیفیت و رکعات.

بعضی از نوافل است که خصوصیت از نظر سوره است، مثل بعضی از نمازهای حاجت در مسجد کوفه که باید سوره خاصی بخواند، وضع این نماز چه می شود؟

بعضی از نوافل هم سوره خاص و هم دعای خاص می خواند، مثل نماز عید فطر که داخل در رکوع می شود که می فهمد سوره خاص نخوانده یا دعا را کم و زیاد کرد است. یا مثل نماز لیلة الدفن که هم سوره خاص دارد و هم دعای خاص دارد، اگر این فرد بعد یادش بیاید دعا را نخوانده است، چه باید کند؟

ضابط کلی این است که کل نوافلی که خصوصیتی از خصوصیات چه از حیث سوره و چه از حیث عدد و چه از حیث دعا، نماز آمده است اما خصوصیت نیامده، این فرد چه باید کند؟

البته یک استثناء در این فرع است که فرع دوم بیان می شود.

فرع دوم: اگر این خصوصیت در نماز حضرت جعفر طیار به وجود بیاید چه بکند؟ نماز حضرت جعفر، خصوصیتش از نظر تسبیحات است که بعضی از جاهای آن 10 تا است و بعضی جاها بیشتر است که اگر بعد یادش آمد که کمتر تسبیح گفته است، چه باید کند؟

فعلا کلام در فرع اول است که نوافل غیر یومیه و غیر نماز حضرت جعفر طیار است، مثل نماز لیلة الدفن یا غفیله یا بعضی از نمازهای حاجات یا نمازهای اموات و...

پس بحث در این است که نمازهای مستحبی که کیفیت خاصی دارد و مکان و زمان را شاید لحاظ نکنید و صلاحیت آن را حساب نکنید، اگر خصوصیتی فراموش شده است چه باید کند؟

سیدنا الاستاد و فقهاء می فرمایند این دو فرض دارد:

فرض اول: در اثنای نماز اتفاق افتاده است، مثلا در رکوع نماز غفیله یادش می آید که آیه و ذا النون را نخوانده است که در این صورت رکوع را بهم می زند و قیام می کند و دوباره آیه را می خواند و دوباره به رکوع می رود، یا مثلا در نماز اول ماه در رکوع یادش می آید که توحید را چهار مرتبه کم خوانده است که در اینجا رکوع را بهم می زند و مقدار کم شده را می خواند و دوباره رکوع می کند.

کل این موارد یک حرف دارد که باید برگردد و خصوصیت را انجام بدهد و فقط مشکله زیادی رکن دارد که قبلا گفتیم این زیادی در نوافل مبطل نمی باشد.

پس حکم این است که اگر رجوع امکان دارد و مشکله ای ندارد، باید برگردد و آن را انجام بدهد.

فرض دوم: امکان رجوع نیست، مثلا اگر برگردد رکعت اضافه می شود و قائل شویم که اضافه رکعت موجب بطلان نماز می شود و یا اینکه بعد از نماز یادش می آید که خصوصیت را انجام نداده است.

کل مواردی که اتیان ممکن نیست و عدم امکان بخاطر پیش آمدن مشکله ای است مثل انجام منافی یا بهم خوردن صورت نماز یا پیدا شدن رکعت اضافی و... که رجوع امکان ندارد.

در این فرض فقهاء و سیدنا الاستاد می فرمایند نماز را اعاده کند. مثلا نماز وحشت یا غفیله را دوباره باید بخواند. چون بر نوع این موارد، آثار خاصی بر آنها بار است زائد بر نافله بودن. مثلا همه نمازهای مستحبی یک مزیتی دارد که این مزیت مثلا غیر از برآورده شدن حاجت است اما نماز حاجت علاوه بر این مزیت، یک مزیت مخصوصه دارد که برآورده شدن حاجت است.

پس این نمازها یک اثر زائده بر عنوان نافله دارد، نافله است، اما قضای حاجت می شود که این غیر از نمازهای نوافل معمولی است، مثلا نمازهای هدیه به ائمه نه سوره خاصی دارد و نه کیفیت خاصه دارد و اینها غیر نماز غفیله است و نماز غفیله اثر خاصی غیر از نمازهای نافله معمولی دارد.

نتیجه ما ذکرنا این می شود که کل این موارد اگر می خواهد آن خاصیت گیرش بیاید، این نماز را باید دوباره بخواند. چون اگر 30 مرتبه نشد، آن خاصیت نیست و اگر سوره توحید نشد، دیگر آن نماز نیست، مثلا اگر انسان این نماز اول ماه را بخواند، سلامتی خودش را تا آخر ماه تضمین کرده است که این زائد بر نافله معمولی است و برای بدست آوردن آن باید دوباره نماز را بخواند.

به عبارت فنی کل این موارد یا شرط است یا جزء است که اگر شرط است، المشروط ینتفی به انتفاء و شرطه اگر جزء است الکل ینتفی بانتفاء احد اجزائه. حال 30 مرتبه یا شرط است یا جزء است که اگر یکی کم بیاید، مشروط یا کل نیامده است.

پس اگر امکان رجوع است باید برگردد و دوباره بخواند و اگر امکان نیست، باید اعاده کند.

نکته: در اینجا شاید بحثی پیش بیاید که می گویند قاعده لاتعاد چه کنیم؟ این قاعده می گوید در صورت نیامدن جزء لازم نیست نماز اعاده شود و شما در اینجا می گویید باید اعاده شود.

در جواب این حرف می گوئیم که قاعده لا تعاد نسبت به صلات است و کاری به آثار ندارد. مثلا اثر سلامتی را لا تعاد نمی گوید.

پس ظاهرا والله العالم در کل مواردی که خصوصیت دارد اگر رجوع امکان دارد، باید برگردد و انجام بدهد و اگر رجوع امکان ندارد، باید نماز را اعاده کند.

با این حرف، فرع اول از مسئله 5 به پایان می رسد.

فرع دوم: سیدنا الاستاد می فرمایند: «نعم لو نسي بعض التسبيحات في صلاة جعفر قضاه متى تذكر في حالة أخرى من حالات الصلاة، و لو تذكر بعد الصلاة يأتي به رجاء».[2]

در بعضی از متون نماز جعفر نامیده شده است و در بعضی از متون نماز تسبیح نامیده شده است و در بعضی از متون نماز حبوه نامیده شده است.

ظاهرا این نماز بعد از جنگ خیبر وضع شده است. فردی به پیامبر عرض کرد که جعفر از جنگ خیبر برگشته است، پیامبر فرمودند که نمی دانم برای فتح خیبر بیشتر خوشحالی کنم یا برای جعفر.

مرحوم صاحب حدائق برای نماز حضرت جعفر، 19 روایت ذکر کرده است که بعضی صحیحه است و بعضی موثقه است و بعضی ضعیفه است و لازم هست همه را مطالعه کنید تا بفهمید که نماز حضرت جعفر برای مشکلات، اکسیر اعظم است و برای مشکلات نباید دنبال افراد رفت و دنبال نماز جعفر بودن کافی است.

در این نماز ما فقط یک جهت را بحث می کنیم که اگر کیفیت خاص فراموش شد، مثلا یکی از خصوصیات نماز حضرت جعفر این است که بعد از خواندن حمد و سوره، باید 15 مرتبه تسبیحات اربعه را بخواند یا در رکوع هم تسبیحات دارد و در کل باید 300 بار تسبیح را بگوید. حال این فرد نماز را شروع کرد و داخل در رکوع شد و فهمید که 13 یا 14 بار تسبیحات گفته است، چه باید کند؟

و سوالی که مطرح است چرا از فرع اول استثناء شده است و چگونه استثناء شده است.

و للکلام تتمة فردا خواهد آمد.