درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: کشف خلاف / شک در افعال / شکوک در نماز

مسئله 5: «ما شك في إتيانه في المحل فأتى به ثم ذكر أنه فعله لا يبطل الصلاة‌إلا أن يكون ركنا، كما أنه لو لم يفعله مع التجاوز عنه فبان عدم إتيانه لم يبطل ما لم يكن ركنا و لم يمكن تداركه بأن كان داخلا في ركن آخر، و إلا تداركه مطلقا».[1]

سیدنا الاستاد در این مسئله، به 4 فرع اشاره کرده است که جامع بین این چهار فرع، کشف خلاف است. پس باید فروع چهارگانه ذکر و کشف خلاف آن توضیح و حکم و دلیل آنها بیان شود.

فرع اول: زید شک می کند که قرائت را خوانده یا خیر و قبل از رکوع یادش می آید که خوانده است. این فرد وظیفه خود در شک را انجام داده و قرائت را دوباره خوانده اما یادش می آید که قرائت را قبلا خوانده بوده است.

در این فرع، نماز صحیح است. چون تنها چیزی که در اینجا ممکن است صحت را دچار اشکال کند، دو قرائت است و این اشکال ندارد بخاطر قاعده لا تعاد: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ ثُمَّ قَالَ الْقِرَاءَةُ سُنَّةٌ وَ التَّشَهُّدُ سُنَّةٌ وَ لَا تَنْقُضُ السُّنَّةُ الْفَرِيضَة».[2] در این حدیث یک جمله مستثنی داریم و یک جمله مستثنی منه که مستثنی منه می گوید اگر چیزی سهوا دوبار آمد یا اصلا نیامد، نماز صحیح است و در جمله مستثنی پنج چیز را استثنا کرده که قرائت جزء آنها نیست.

فرع دوم: زید در حال هوی الی الرکوع شک می کند که قرائت را انجام داده یا خیر که قاعده تجاوز را جاری کند و اعتنا به شک نکرد و بعد از رکوع یادش آمد که قرائت را انجام نداده است.

در این فرع، نماز صحیح است. چون تنها چیزی که در اینجا ممکن است صحت را دچار اشکال کند، نیامدن قرائت است که این هم به حکم حدیث لا تعاد، اشکال ندارد.

البته این دو فرع، روایات دیگری دارد که باب 29 قرائت یا باب 14 و 30 خلل ذکر شده است.

فرع سوم: در سجده اول شک می کند که رکوع را آورده است یا خیر، وظیفه شخص این است که هنوز رکن بعد انجام نشده (چون دو سجده با هم رکن هستند) چون در محل است و رکوع را انجام می دهد و بعد از سجده یادش می آید که رکوع را انجام داده بوده و الان دو رکوع انجام داده است.

در این فرع، نماز باطل است. چون این فرد دو رکوع انجام داده است و به حکم جمله مستثنی در حدیث لا تعاد، باید گفت نماز این فرد باطل است، چون اگر یکی از ارکان دوبار بیاید، نماز باطل است.

فرع چهارم: در سجده دوم شک می کند که رکوع این رکعت را انجام داده یا خیر، قاعده تجاوز جاری می شود و به شک اعتنا نباید کند

در این فرع، نماز باطل است. چون این فرد رکوعی انجام نداده است و به حکم حدیث لا تعاد باید گفت نماز باطل است چون رکن نیامده است.

همچنین روایات دیگری در ابواب خلل و رکوع و سجود آمده که اگر فردی رکن را نیاورده است، نمازش باطل است یا اگر دوباره آورده، نماز باطل است.