درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء/ خلل در نماز

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

بحث در صورت دوم از سجده منسیه بود، یعنی سجده منسیه از رکعت آخر.

سجده منسیه در این صورت، سه مطلب دارد:

مطلب اول: تدارک این سجده منسیه تا کجاست؟

مطلب دوم: بر فرض که تدارک سجده منسیه جایز نباشد، آیا قضاء دارد یا خیر؟

مطلب سوم: آیا این سجده منسیه، سجده سهو دارد یا خیر؟

مطلب سوم را ما بحث نمی کنیم، چون اختصاص به رکعت آخر ندارد.

مطلب اول: تدارک این سجده منسیه تا کجاست؟

نسبت به این مطلب، باید بحث شود که آیا سلام مطلقا مخرج است یا در برخی از صور مخرج است. در این مطلب، چند نظریه وجود دارند.

نظریه اول: بعضی مثل سید در عروه و سیدنا الاستاد می گویند به مجرد سلام، محل تدارک فوت شده است. این فقهاء می گویند سلام، کلام آدمی است و مخرج است و همچنین می گویند سلام، مخرج تعبدی است و وقتی مخرج شد، دیگر جایی برای تدارک سجده منسیه نمی باشد.

نظریه دوم: بعضی می گویند سلام مخرج تعبدی به طور مطلق نیست و مقید است به جایی که عمدا در غیر رکعت آخر سلام دهد و همچنین مقید است به جایی که سلام در رکعت آخر و در جای خود باشد، یعنی سلام بعد از سجدتین و تشهد، مخرج است.

طبق این نظریه، ما نحن فیه جزء هیچکدام از دو مورد نیست، چون سلام در رکعت آخر است اما قبل از آن یک سجده است و سلام در جای خود نیامده است، در نتیجه این سلام نمی تواند مخرج باشد و فرد باید بر گردد و تدارک سجده کند، چون محل سجده باقی است.

حال طبق این نظریه، یک بحث دیگر پیش می آید که بعد از سلام تا چه مقدار محل وجود دارد که اختلاف است، بعضی تا نیامدن فعل منافی مطلق می گویند و بعضی تا نیامدن فعل منافی عمدی می گویند، بعضی تا زمانی که موالات برهم نخورد را می گویند و بعضی مطلقا می گویند.

بهترین قول این است که اگر منافی غیر عمدی (که نماز را باطل نمی کند) مثل تکلم انجام شده باشد، تدارک واجب است، چون مطلق سلام مخرج نیست و تکلم سهوی هم مبطل نیست اما اگر منافی عمدی یا سهوی (که نماز را باطل می کند) انجام داد، تدارک انجام نمی شود، مثل جایی که فرد استدبار قبله کرده باشد که چه سهوا و چه عمدا و چه در نماز و چه غیر نماز باشد، موجب بطلان نماز می باشد.

نکته: اینکه سلام عمدی در بین نماز، مبطل است، به خاطر سه روایات است:

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ مُيَسِّرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: شَيْئَانِ يُفْسِدُ النَّاسُ بِهِمَا صَلَاتَهُمْ قَوْلُ الرَّجُلِ تَبَارَكَ اسْمُكَ وَ تَعَالَى جَدُّكَ وَ لَا إِلَهَ غَيْرُكَ وَ إِنَّمَا هُوَ شَيْ‌ءٌ قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَحَكَى اللَّهُ عَنْهُمْ وَ قَوْلُ الرَّجُلِ السَّلَامُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ».[2]

این روایت صحیحه است و اطلاق دارد و تمام رکعات را شامل می شود.

در مصادر[3] این حدیث، کلمه «اثناء» ندارد اما مرحوم آقای خویی برای اثناء نماز به این روایت استدلال کرده است در حالی که روایت مطلق است.

برای درست کردن این حدیث نسبت به اثناء، سه راه وجود دارد:

راه اول: این حدیث اطلاقی ندارد، چون همه می دانند که سلام در رکعت چهارم، مبطل نیست و بلکه مخرج است، در نتیجه این روایت رکعت آخر را شامل نمی شود.

راه دوم: شبیه این حدیث، احادیث دیگر است، مثل: «وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع فِي كِتَابِهِ إِلَى الْمَأْمُونِ قَالَ وَ لَا يَجُوزُ أَنْ تَقُولَ فِي التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ السَّلَامُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ لِأَنَّ تَحْلِيلَ الصَّلَاةِ التَّسْلِيمُ فَإِذَا قُلْتَ هَذَا فَقَدْ سَلَّمْت‌».[4]

اشکال: حدیث دوم، مرسله صدوق است و مرحوم خویی اعتماد به این مرسلات نمی کنند و حدیث سوم هم مشکله سندی دارد.

راه سوم: این حدیث در چند جای وسائل آمده است: یکی در باب 12 تشهد و یکی در باب 4 سلام که در باب 4، تشهد اول آمده است.[5]

اشکال: کلمه «یعنی فی التشهد الاول» معلوم نیست جزء روایت باشد و احتمالا از مفسرین حدیث باشد.

پس این سه حدیث دلالت بر اینکه سلام عمدی در غیر محلش مبطل است، ندارد.