درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «من نقص شيئا من واجبات صلاته سهوا و لم يذكره إلا بعد تجاوز محله‌فان كان ركنا بطلت صلاته، و إلا صحت و عليه سجود السهو على تفصيل يأتي في محله، و قضاء الجزء المنسي بعد الفراغ منها إن كان المنسي التشهد أو إحدى السجدتين، و لا يقضى من الأجزاء المنسية غيرهما، و لو ذكره في محله تداركه و إن كان ركنا، و أعاد ما فعله مما هو مترتب عليه بعده، و المراد بتجاوز المحل الدخول في ركن آخر بعده، أو كون محل إتيان المنسي فعلا خاصا و قد جاوز محل ذلك الفعل، كالذكر في الركوع و السجود إذا نسيه و تذكر بعد رفع الرأس منهما، فمن نسي الركوع حتى دخل في السجدة الثانية أو نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته، بخلاف ما لو نسي الركوع و تذكّر قبل أن يدخل في السجدة الأولى أو نسي السجدتين و تذكر قبل الركوع رجع و أتى بالمنسي، و أعاد ما فعله سابقا مما هو مترتب عليه و لو نسي الركوع و تذكر بعد الدخول في السجدة الأولى فالأحوط أن يرجع و يأتي بالمنسي و ما هو مترتب عليه، و يعيد الصلاة بعد إتمامه».[1]

بحث در فرض چهارم بود که قبل از ورود به سجده متوجه شود رکوع را انجام نداده است.

دلیل بر وجوب رجوع و اتیان به رکوع در فرض چهارم:

دلیل اول: اجماع؛

دلیل دوم: روایات:

منها: حدیث عبدالله بن سنان: «وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا نَسِيتَ شَيْئاً مِنَ الصَّلَاةِ رُكُوعاً أَوْ سُجُوداً أَوْ تَكْبِيراً ثُمَّ ذَكَرْتَ فَاصْنَعِ الَّذِي فَاتَكَ سَوَاء».[2]

وجوب اتیان به منسی در این روایت از دو ناحیه است.

منها: همچنین دلالت صحیحه حکم بن حکیم «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ يَنْسَى مِنْ صَلَاتِهِ رَكْعَةً أَوْ سَجْدَةً أَوِ الشَّيْ‌ءَ مِنْهَا ثُمَّ يَذْكُرُ بَعْدَ ذَلِكَ فَقَالَ يَقْضِي ذَلِكَ بِعَيْنِهِ فَقُلْتُ أَ يُعِيدُ الصَّلَاةَ فَقَالَ لا»[3] هم چند بار بیان شد.

دلیل سوم: وجوب اتیان رکوع در این فرض، علی القاعده است. چون در این فرض، داخل در رکن بعد از رکوع نشده (یک سجده رکن نیست و با دخول در سجده دوم، داخل رکن بعد می شود) و محل رکوع باقی است و باید برگردد و رکوع را انجام بدهد و ادامه نماز را بدهد.

فرض پنجم: فراموشی رکوع و یادآوری آن در سجده اول

سیدنا الاستاد می فرمایند: «و لو نسي الركوع و تذكر بعد الدخول في السجدة الأولى فالأحوط أن يرجع و يأتي بالمنسي و ما هو مترتب عليه، و يعيد الصلاة بعد إتمامه».[4]

فردی در سجده اول رکعت دوم یادش می آید که رکوع انجام نداده است، این فرد باید چه کند؟

در این فرض، سه قول وجود دارد:

قول اول: وظیفه این شخص مثل وظیفه فرض چهارم است، یعنی بلند می شود و قیام می کند و بعد رکوع انجام می دهد و بعد دو سجده را انجام می دهد و ادامه نماز را می دهد.

این قول از بعضی مثل صاحب عروه استفاده می شود: «و إن تذكّر قبل الدخول فيها رجع و أتى به و صحّت صلاته».[5]

مرحوم حائری هم در کتاب صلات همین قول را می فرمایند.

قول دوم: حکم این فرض مثل فرض سوم است و نماز باطل است.

این قول بنا بر آنچه مرحوم حائری و مستند گفته اند، مشهور است و مرحوم آقای بروجردی هم همین قول را می گویند: «الأقوى هو البطلان بالدخول في السجدة الأُولى».[6]

قول سوم: وظیفه فرد این است که قیام کند و بعد رکوع انجام بدهد و بعد دو سجده را انجام بدهد و ادامه نماز را بدهد و بعد از تمام شدن نماز، دوباره نماز بخواند و ظاهرا این احتیاط وجوبی است..

این قول را بعضی از فقهاء می گویند مثل سیدنا الاستاد در تحریر و مرحوم گلپایگانی در حاشیه عروه «على الأحوط كما مرَّ»[7] هم همین قول را می فرمایند.

دلیل بر نظریه اول: مقتضی برای اتمام نماز وجود دارد و مانع هم وجود ندارد. مقتضی وجود دارد چون رکوع، حمد، سجدتین، قیام و... همه انجام شده است و مانع وجود ندارد چون مانع یک سجده ای است که قبل از رکوع آمده و این اضافه است اما این مانع از صحت نماز نمی باشد، چون یک سجده رکن نیست و مثل این است که دوبار حمد یا دو بار سوره یا دو بار تشهد بخواند و گویا جزء سهوا اضافه شده است که مبطل نیست.