درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «من نقص شيئا من واجبات صلاته سهوا و لم يذكره إلا بعد تجاوز محله‌فان كان ركنا بطلت صلاته، و إلا صحت و عليه سجود السهو على تفصيل يأتي في محله، و قضاء الجزء المنسي بعد الفراغ منها إن كان المنسي التشهد أو إحدى السجدتين، و لا يقضى من الأجزاء المنسية غيرهما، و لو ذكره في محله تداركه و إن كان ركنا، و أعاد ما فعله مما هو مترتب عليه بعده، و المراد بتجاوز المحل الدخول في ركن آخر بعده، أو كون محل إتيان المنسي فعلا خاصا و قد جاوز محل ذلك الفعل، كالذكر في الركوع و السجود إذا نسيه و تذكر بعد رفع الرأس منهما، فمن نسي الركوع حتى دخل في السجدة الثانية أو نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته، بخلاف ما لو نسي الركوع و تذكّر قبل أن يدخل في السجدة الأولى أو نسي السجدتين و تذكر قبل الركوع رجع و أتى بالمنسي، و أعاد ما فعله سابقا مما هو مترتب عليه».[1]

بیان شد که در فرض دوم، از سه طریق می توان وارد بحث شد:

طریق اول: این بحث در عقد مستثنی حدیث لا تعاد جاری است و نماز باطل است.

طریق دوم: این بحث در عقد مستثنی من حدیث لا تعاد داخل است و نماز صحیح است و باید اصلاح شود.

طریق سوم: این فرض از حدیث لا تعاد خارج است و نه داخل در صدر است و نه داخل در ذیل است و تقریب آن گذشت.

سوال: طبق نظریه سوم، این نماز را چه باید کرد؟ آیا باطل است یا صحیح است؟

گفته شده که این نماز باطل است و دلیل بر بطلان، اصل اولیه است و این نظریه با نظریه دوم، یکی می شود.

نکته: منظور از اصل در اینجا، همان اصلی است که در اول خلل بیان شد و آن اصل اولیه در نواقص صلات است که گفتیم در اینجا اتیان به مامور به نشده است و به حکم اشتغال گفته می شود نماز باطل می شود.

فرض سوم: فراموش رکوع تا بعد از سجدتین

مثلا زید بعد از سجده دوم یا در سجده دوم متوجه شود که رکوع را انجام نداده است.

نکته: این فروض همه یک ملاک دارد و آن این است که بعد رکن متوجه شده که رکوع را انجام نداده است و اینکه در بعضی از کتب دخول در سجده دوم را گفته اند و بعضی اتمام سجدتین و بعضی قیام بعد از سجدتین را گفته اند، ملاک همه یکی است و در همه سجدتین انجام شده است.

سیدنا الاستاد می فرمایند: «فمن نسي الركوع حتى دخل في السجدة الثانية أو نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته».[2]

در این مسئله، چهار قول وجود دارد:

قول اول: به مشهور نسبت داده شده که این نماز قابلیت اصلاح ندارد و باطل است.

حدائق می فرمایند: «ان من أخل بالركوع ناسيا حتى سجد فهل تبطل صلاته أم لا؟قولان، المشهور الأول و هو مذهب الشيخ المفيد و المرتضى و سلار و ابن إدريس و ابى الصلاح و ابن البراج و هو المحكي عن ظاهر ابن ابى عقيل و هو مذهب جمهور المتأخرين».[3]

مستمسک هم همین مطلب را فرموده است: « إذا سها عن الركوع حتى دخل في السجدة الثانية بطلت صلاته... على المشهور».[4]

قول دوم: شیخ طوسی در مبسوط نسبت به بعضی می دهند و می فرمایند: این نماز در همه صور صحیح است و نیاز به اعاده نیست و فرق ندارد در رکعت چند نماز باشد. عبارت این است: «و في أصحابنا من قال: يسقط السجود و يعيد الركوع».[5]

قول سوم: شیخ طوسی می فرمایند: اگر در رکعت اول و دوم نماز باشد یا در رکعت سوم نمازهای سه رکعتی باشد، نماز باطل است اما اگر در رکعت سوم یا چهارم نمازهای چهار رکعتی باشد، نماز صحیح است. عبارت این است: «فَالْوَجْهُ فِي هَذِهِ الرِّوَايَةِ أَنْ نَحْمِلَهَا عَلَى مَنْ نَسِيَ الرُّكُوعَ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَإِنَّهُ يُلْقِي السَّجْدَتَيْنِ وَ يُتِمُّ صَلَاتَهُ فَأَمَّا إِذَا كَانَ نِسْيَانُهُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ فَإِنَّهُ يَجِبُ عَلَيْهِ إِعَادَةُ الصَّلَاةِ عَلَى مَا تَضَمَّنَتْهُ الْأَخْبَارُ الْأَوَّلَةُ».[6]

قول چهارم: مرحوم صدوق و ابن جنید می فرمایند: اگر در رکعت اول نمازها اتفاق بیفتد، نماز باطل است و در سایر رکعات، نماز صحیح است.

ابن جنید می فرمایند: «لو صحّت له الاولى و سها في الثانية سهوا لم يمكنه استدراكه كأنّه أيقن و هو ساجد انّه لم يركع (لم يكن ركع، خ ل) فأراد البناء (البقاء، خ ل) على الركعة الأولى التي صحّت له رجوت أن يجزيه ذلك و لو أعاد إذا كان في الأوليتين و كان الوقت متّسعا كان أحب اليّ و في الثانيتين ذلك يجزيه».[7]

مرحوم صدوق می فرمایند: «و ان نسيت الركوع بعد ما سجدت من الركعة الأولى فأعد صلاتك لأنه إذا لم يثبت لك الأولى لم يثبت لك صلاتك، و ان كان الركوع من الركعة الثانية أو الثالثة فاحذف‌ لسجدتين و اجعل الثالثة ثانية و الرابعة ثالثة».[8]

ادله قول اول:

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ يَنْسَى أَنْ يَرْكَعَ حَتَّى يَسْجُدَ وَ يَقُومَ قَالَ يَسْتَقْبِل‌».[9]

این حدیث بنا بر تمام طرق صحیحه است.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الرَّجُلِ يَنْسَى أَنْ يَرْكَعَ قَالَ يَسْتَقْبِلُ حَتَّى يَضَعَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ مَوْضِعَهُ».[10]

این روایت معتبره است.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَيْقَنَ الرَّجُلُ أَنَّهُ تَرَكَ رَكْعَةً مِنَ الصَّلَاةِ وَ قَدْ سَجَدَ سَجْدَتَيْنِ وَ تَرَكَ الرُّكُوعَ اسْتَأْنَفَ الصَّلَاة».[11]

این روایت هم معتبره است.

نکته: اینکه به رکعت، رکعت گفته می شود بخاطر این است که مشتمل بر رکوع می باشد.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ أَنْ يَرْكَعَ قَالَ عَلَيْهِ الْإِعَادَة».[12]

این روایت موید است بخاطر محمد بن سنان.

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ الْحَدِيث‌».[13]

این روایت هم صحیحه است.

اکثر متون فقهی به این حدیث آخر تمسک کرده اند و گفته اند بحث داخل در عقد مستثنی است به اینکه یا رکوع را انجام نمی دهد که یک رکن ترک شده و حدیث می گوید باید اعاده شود و اگر تدارک کند، باید بعد از آن دو سجده به جا آورد که باز دو سجده اضافه کرده و زیادی رکن هم موجب بطلان صلات است به موجب حدیث لا تعاد.