درس خارج فقه استاد سید علی محقق‌داماد

موضوع: كتاب النكاح/شیر دادن مادر برای فرزند /حکم احقیت مادر در شیر دادن

اشاره

گفتگو ذیل مسأله یازدهم بود. این بحث مطرح شد که اگر خود فرزند مال دارد، پول مربوط به ارضاع او باید از پول خودش پرداخت شود. ما این مسأله را به وجوب نفقه اولاد مرتبط دیدیم و اشاره کردیم که بر این اساس، نفقه فرزند بر پدر در صورتی واجب است که خودش پول نداشته باشد. آیات این بحث بررسی شد و نوبت به روایات رسید.

روایات

در اینجا چهار روایت وارد شده است:

وَ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي رَجُلٍ تُوُفِّيَ- وَ تَرَكَ صَبِيّاً فَاسْتُرْضِعَ لَهُ- قَالَ أَجْرُ رَضَاعِ الصَّبِيِّ مِمَّا يَرِثُ مِنْ أَبِيهِ وَ أُمِّهِ.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ ذَكَرَ مِثْلَهُ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ وَ ذَكَرَ الَّذِي قَبْلَهُ[1] .

وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ‌ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي رَجُلٍ تُوُفِّيَ وَ تَرَكَ صَبِيّاً فَاسْتُرْضِعَ لَهُ فَقَالَ- أَجْرُ رَضَاعِ الصَّبِيِّ مِمَّا يَرِثُ مِنْ أَبِيهِ وَ أَنَّهُ حَظُّهُ.

- وَ‌ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ إِلَى قَضَايَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ مِنْ أَبِيهِ وَ أُمِّهِ[2] .

بعضی از آقایان فرموده‌اند به این روایات نمی‌توانیم استدلال کنیم چون مورد این روایات مربوط به زمان فقدان والدین است که طبعا به عهده خودش است و نمی‌توان حکم این روایات را به این مورد که خود پدر و مادر حضور داشته باشند هم تسرّی داد.

ولی ما عرض می‌کنیم اولا مورد سؤال و گفتگو در این روایات آن است که مرد فوت کرده است و فرض موت مادرش است. چرا که اگر چنین بود، نیاز بیشتری به ذکر می‌آمد چون وضعیت دلخراشی برای طفل پیش آمده است. حتی در بعضی از روایات مانند روایت اسحاق بن عمار به گونه‌ای است که تصریح می‌کند «مما یرث من ابیه».

علاوه بر این اگر مادر از دنیا نرفته است، در فرض اینکه هزینه شیردهی به بچه به عهده خود بچه نبود، باید بر عهده مادر باشد. چون طفل واجب النفقه مادر است. یعنی اگر پدر و یا پدربزرگ موسر نبودند، بر مادر تعیّن پیدا می‌کند که مجانا او را شیر دهد. این حکم از باب وجوب نفقه است.

از سوی دیگر این روایات نمی‌تواند به نداشتن و فقر کسی که بچه واجب النفقه او باشد، ناظر باشد بلکه روایات اطلاق دارد.

بنابراین به نظر می‌رسد که مدلول این روایات عکس آن چیزی که استظهار فرمودند هست. البته مورد این روایات جایی است که بچه متموّل است و دست کم از طریق ارث چیزی به او رسیده است. بنابراین مورد روایات دقیقا همین مسأله مورد بحث است که ابتداءا و بالذات اجرت در مال خود طفل است. در روایت اسحاق بن عمار هم می‌فرماید: «مما یرث من ابیه و هو حظّه[3] ». عبارت «و هو حظّه[4] » اشاره دارد که این کودک خودش ذو حظّ و نصیب است و گویی این جمله را جزء تعلیل آورده است.

«لو لم یکن للولد مال و لم یکن ... تعیّن علی الامّ ارضاعه»

اگر پدر و یا پدربزرگ پول نداشت، شیر دادن بچه بر عهده خودش است. در مسأله 12 بحث نفقات می‌خوانیم:

أما من الجهة الأولى فتجب نفقة الولد ذكرا كان أو أنثى على أبيه، و مع عدمه أو فقره فعلى جدة للأب، و مع عدمه أو إعساره فعلى جد الأب و هكذا متعاليا الأقرب فالأقرب، و مع عدمهم أو إعسارهم فعلى أم الولد[5] .

لذا مرحوم آسید ابوالحسن در ادامه مطلب می‌فرماید «من حیث وجوب انفاقه علیها»[6] .