موضوع: فقه پزشکی/ اتانازی/ حکم فقهی اتانازی

از آنجایی که بحث اتانازی به صورت یک چالش جهانی مطرح است لذا این بحث را هم به لحاظ فقهی و هم به لحاظ مسائل اخلاقی و هم به لحاظ حقوق فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ابتدا تاریخچه مختصری از اتانازی بیان می کنیم (قبلاً مطالبی مربوط به پیشینه اتانازی بیان کردیم). مطلب جدیدی را دیدم که لازم است بیان کنم. همه مذاهب و ادیان و فرق و مجامع علمی در رابطه با اتانازی مطالبی را دارند. به عنوان مثال کلیسای کاتولیک مخالف صد در صد اتانازی است. ژان پل دوم رهبر سابق کلیسای کاتولیک با اتانازی به طور جدی مخالفت کرده است. در مورد ایشان ادعا شده که در آخر عمرخود با اینکه مخالف اتانازی بوده اما تقاضای اتانازی برای خودش کرده چون مبتلا به پارکینسون بوده و در اواخر عمر خود با درد فراوان مواجه بوده است؛ لذا پزشک ایتالیایی ادعا کرده که دلیل مرگ او فقط به جهت ضعف مفرط و شدت بیماری نبوده بلکه خود این شخص تقاضا کرده در رابطه با اتانازی پزشک او را کمک کند. در واقع کوتاهی در نصب لوله تغذیه موجب تسریع در مرگ او شده است. این در حالی است که کلیسای کاتولیک این ادعا را به شدت رد می‌کند.

مصداق اتانازی فقط این نیست که اشخاصی دچار بیماری‌های شدید باشند بلکه ممکن است مربوط به بیماری اقشار مختلف مردم شود (مواردش را درجلسه قبل بیان کردیم)؛ چه آنها که بیماری شدید جسمی یا بیماری شدید روانی دارند و یا مثل کسی که در حال کُما است یا دچار مرگ مغزی شده است.

نوع بحث اتانازی فقط به لحاظ حکم فقهی نیست بلکه شامل موارد اخلاقی و حقوقی هم می‌شود.

در سه زمینه بحث اتانازی را می توانیم داشته باشیم :

1.بحث فقهی: اصل بحث ما در همین مورد است اما جوانب بحث را هم بیان می‌کنیم. اتانازی از یک لحاظ بحث فقهی است. یعنی می‌خواهیم ببینیم از لحاظ حکم تکلیفی و حکم وضعی چگونه است؟

حکم تکلیفی نیز خود دو نوع است: 1. حکم تکلیفی اولی. 2. حکم تکلیفی ثانوی.

حکم تکلیفی اولی مثل شرب الخمر که که حکم تکلیفی اولی آن حرمت است. ممکن است حکم تکلیفی ثانوی هم در مورد عمل انسان مطرح شود. به لحاظ مثلاً قاعده لا ضرر و لا ضرار یا قاعده لا حرج و یا اضطرار.

ممکن است یک فعل به لحاظ حکم اولی حکم آن حرمت باشد ولی به لحاظ اضطرار مباح باشد و یا بالعکس حکم اولی آن مباح باشد ولی حکم ثانوی آن حرمت باشد.

حکم وضعی: آیا اگر کسی دچار فعل اتانازی شد حال یا داوطلبانه یا غیر داوطلبانه، آیا بحث قصاص و یا دیه هم در مورد او مطرح می‌شود یا خیر؟

2. بحث اخلاقی: از لحاظ اخلاقی هم مناسب دیدم حداقل مقدمه‌ای را در این رابطه بیان کنم. ممکن است بحث اخلاقی در اتانازی با بحث فقهی آن ارتباط پیدا کند. اتانازی یک بحث ارزشی است. ارزش گذاری برای انسان یکی از مباحث مهم هم در باب اخلاق و هم در باب حقوق است.

انسان دارای ارزش های متعددی است:

1. ارزش ذهنی: تفکرات و تراوشات ذهنی هر شخصی یک ارزش محسوب می‌شود.

2. ارزش ابزاری: انسان برای زندگی مادی و معنوی خود در رابطه با مسائلی ارزش قائل است مثل: امکانات مادی شخص.

3. ارزش تبعی: یعنی ممکن است به تبع یک سری مسائلی که پیرامون انسان است یک ارزش تلقی می‌شود؛ مثلاً هویت ملی و هویت فرهنگی که مورد عنایت عقلای امروز است.

4. ارزش ذاتی انسان: انسان بدون هیچ گونه توجه به مسائل پیرامونی دارای ارزش ذاتی است.

بحث اتانازی یک بحث چالشی جدی و جهانی است. اگر به اعلامیه جهانی ژنون انسانی و حقوق بشر مصوّب 1997 توجه کنیم یکی از مواد این اعلامیه جهانی که مربوط به ژنون انسانی و حقوق است این است که گفته شده شبیه سازی مغایر با کرامت انسانی است. یعنی با ارزش هایی که عقلای جامعه برای انسان در نظر می‌گیرند مغایر است.

ژنون یک پروژه ژنتیکی است که با مسائل ژنتیکی انسان امکان هرگونه تغییر در نژاد انسان را فراهم می‌کند (توسط دستکاری در ژن های انسان).

اصل آزادی پژوهش و تحقیقات یک اصل مقبول و مهم در نظام ارزشی و حقوق بشری است. منتها پژوهش در مسائل ژنتیکی باید با احترام به حقوق بشر و کرامت انسانی باشد. لذا در این اعلامیه آمده کارهایی که با کرامت انسانی مغایر است نباید صورت بگیرد. مثل شبیه سازی که آمده نباید مجاز باشد.

این هم می‌تواند یک بحثی در اتانازی به وجود آورد به لحاظ مسائل ارزشی و حقوقی.

اصل احترام به حقوق فردی: کسانی که به اصل حقوق فردی اعتقاد دارند گفته‌اند اتانازی حق فردی هر شخصی است. از طرف دیگر اصل ارزش نفس حیات. اگر این را مورد بحث قرار دهیم ارزش نفس حیات منجر به مخالفت با اتانازی می‌شود. به نظرم در مباحث اخلاقی و حقوقی هم ورود پیدا ‌کنیم خوب است. همین اصل قرآنی که می‌فرماید: ﴿و لقد كرمنا بني آدم و حملناهم في البر و البحر- و رزقناهم من الطيبات- و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا﴾[1] بحث کنیم که اتانازی با کرامت انسانی مخالفت دارد یا خیر؟