درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/أحكام البغاة / وجوب دفاع از جان و حریم در صورت عدم امکان تخلّص؛ احتیاط در استسلام و تر ک قتال در امور مالی

تفاوت حکم دفاع از جان و حریم و متعلقات در مقایسه با دفاع از مال:

مسئله10: «لو هجم عليه ليقتله أو على حريمه وجب الدفاع ولو علم أنّه يصير مقتولًا، فضلًا عمّا دونه، وفضلًا عمّا لو ظنّ أو احتمل، و أمّا المال فلا يجب، بل الأحوط الاستسلام مع احتمال القتل، فضلًا عن العلم به»[1] .

مرحوم امام در بحث دفاع در مسئله10 فرعی مطرح نموده‌اند مبنی بر این که اگر کسی از طرف سارق یا مهاجم یا محارب مورد هجمه قرار بگیرد یا این که متعلقات و حریم او مورد تعرض قرار بگیرد واجب است که در مقابل این مهاجم مقاومت کند و تن به ذلت ندهد و در این دفاع چنانچه با رعایت ترتیب مراحل دفاع ضرب و جرح و قتلی هم بر علیه مهاجم وارد کند ضمانی بر عهده‌ی او نخواهد بود زیرا در روایات فرموده‌اند «فهو علیّ» و اگر در این راه آسیبی ببیند یا کشته شود مأجور خواهد بود و اجر شهید خواهد داشت در این مسئله یک ذیلی بر آن اضافه نموده‌اند مبنی بر این که دفاع واجب است و نباید قبول ظلم کند و نباید تسلیم شود هر چند علم دارد و همچنین ظن و احتمال به کشته شدن دارد باز هم واجب است در مقام دفاع برآید ولی در امور مالی که مورد تهدید و هجمه قرار گرفته باشد این دفاع واجب نیست بلکه در امور مالی احسن و افضل تسلیم شدن است چه علم به کشته شدن داشته باشد و چه احتمال یا ظن به کشته شدن داشته باشد مال دنیا این ارزش را ندارد که به خاطر آن کسی جانش را به خطر بیاندازد ولی در صورتی که مهاجم قصد جان و حریم او را دارد باید مقاومت کند حتی اگر می‌داند که کشته خواهد شد.

اولویّت رهایی از شرّ مهاجم از طریق فرار و پنهان شدن بر تقابل رو‌ در ‌رو:

مسألة 11: «لو أمكن التخلّص عن القتال بالهرب ونحوه فالأحوط التخلّص به، فلو هجم على حريمه وأمكن التخلّص بوجه غير القتال فالأحوط ذلك»[2] .

بیان استاد: این مسئله مهم است! با توجه به این که تفاوت است بین فرار از جنگ و جهاد و فرار از دست مهاجم و راهزن، احتیاط در این است که اگر کسی در موقعیّتی قرار گرفت که در معرض تهاجم و غارت سارقین بود ولی امکان تخلص و رهایی از دست این مهاجمین و راهزنان از طریق فرار کردن و پنهان شدن و یا هر راه دیگری که وجود داشت مثل این که از شخص با نفوذ و مقتدری بخواهند که به مهاجمین اخطار دهد و یا آنها را نصیحت کند که از این عمل خود دست بردارند، احتیاط در این است که از قتال رو‌در‌رو با مهاجمین اجتناب کند و به راههای خلاصی دیگر غیر از قتال پناه بیاورد.

احتیاط در این است قبل از اینکه تقابلی رخ دهد کاری کند که مهاجمین به مقصود خود نرسند و قصد آنها بی اثر شود و کاری کند که اصلا موضوع تقابل منتفی شود و مهاجمین از مقصود خود منصرف شوند و دیگر زمینه‌ای برای تهاجم محقق نشود، حتی اگر حریم و عرض او در معرض تهاجم باشد باز هم در صورت امکان، احتیاط در این است که با فراری دادن ناموس خود و یا پنهان کردن او زمینه‌ی تقابل را از بین ببرد.

ولی اگر هیچ راهی برای تخلص وجود نداشت و خواه‌نا‌خواه تقابل واقع شود دو صورت پیدا می‌کند؛ صورت اول اینکه جان و عرض و متعلّقات او در معرض تهاجم باشد، در این فرض واجب است که قتال کند حتی اگر بداند که کشته خواهد شد و نباید تن به ذلّت دهد و صورت دیگر آن است که مال او در معرض غارت باشد، در این فرض احسن تسلیم شدن و تحویل اموال به سارقین است، اما اگر کفّار و دشمنان بر علیه مسلمان جنگی به راه بیاندازند بر همگان واجب کفائی است که از هر وسیله‌ی ممکنه در مقام دفاع برآیند و نباید راهی به غیر از دفاع در پیش بگیرند و نباید با فرار کردن از قتال، مسلمین را به ذلّت و خواری در مقابل دشمنان و کفار وادارند.

مسئله12: «لو هجم عليه ليقتله أو على حريمه، وجبت المقاتلة ولو علم أنّ قتاله لا يفيد في الدفع، ولا يجوز له الاستسلام، فضلًا عمّا لو ظنّ أو احتمل ذلك. و أمّا المال فلا يجب، بل الأحوط الترك»[3] .

بیان استاد:این مسئله شباهت زیادی به مسئله10 دارد با این تفاوت که در مسئله10 گفته شده است برای حفظ جان و حریم از شر مهاجمین دفاع واجب است مطلقا چه بدانیم این دفاع فایده‌ای دارد و موجب رفع شرّ مهاجمین خواهد شد و یا اینکه اصلا فایده‌ای ندارد و به هر حال مهاجمین به مقصود خود خواهند رسید ولی در مسئله12 به صراحت گفته شده است دفاع از جان و حریم در مقابل مهاجمین واجب است ولو اینکه بدانیم فایده‌ای نداشته باشد زیرا کوتاه آمدن در این امور بدترین نوع ذلّت است و موجب می‌شود گروه‌های پست و کم همّت جامعه با خیال آسوده و بدون احساس خطر مدام به این تهاجمات دست بزنند.

در ادامه‌ی این مسئله مرحوم امام متذکر احتیاطی شده‌اند که در مسئله10 بیان شده بود و آن احتیاط این است که اگر مال انسان در معرض غارت باشد قتال واجب نیست بلکه احتیاط این است که از قتال اجتناب کند و تسلیم مهاجم شود.

ادامه بحث در جلسه آینده