درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/أحكام البغاة / حکم خسارات متقابل حین دفاع در مقابل مهاجم و سارق

بحث راجع به این است که اگر جان، مال و متعلقات کسی مورد تعرّض قرار بگیرد واجب است که در مقام دفاع برآید و نباید تن به انظلام و استسلام دهد و نباید خود را در اختیار مهاجم قرار دهد؛ البته مرحوم امام راجع به تعرّض به مال فرمودند که جایز است که دفاع انجام شود و دلیل روایی این مسئله بیان شد؛ بنا بر این اگر مهاجم یا سارق و یا محاربی قصد جان و مال و متعلقات کسی را بکند و او در مقام دفاع برآِید و در صورت ناچاری شخص متعرِّض به قتل برسد هیچ گونه ضمانی بر عهده‌ی کسی که مورد سوء قصد قرار گرفته نخواهد بود زیرا با اجتماع شرائط و رعایت ترتیب «من الأسهل إلی الأسهل» خون متعرّض هدر است به هر حال آن متعرّض عمل بسیار قبیحی مرتکب شده و با سوء قصد وارد حریم زندگی کسی شده است.

باید به این نکته توجه داشت که همه‌ی سارقین و مهاجمین در سوء قصد خود یکسان نیستند؛ برخی سارقین به گمان این که در منزل کسی نیست و فقط به طمع مال صاحب خانه و بدون قصد ارتکاب قتل و جرح وارد شده و چه بسا اگر متوجه شود کسی در منزل است بدون هیچ اقدامی محل را ترک خواهد کرد، در این فرض با یک تنحنح و سرفه کردن باید آن سارق را از حضور خود مطلع کند تا آن سارق منزل را ترک کند و نباید اقدام به مراحل سخت‌تر و خطرناک‌تر بنماید و چنانچه امکان مراحل آسان وجود داشته باشد و یا سارق در صدد ترک محل باشد ولی صاحب خانه به سراغ مراحل خطرناک‌تر برود و جرح و قتلی مرتکب شود ضامن خواهد بود.

معیار قطعی در بحث دفاع آن است که به مقدار مجوّزی که یک سارق و مهاجم می‌هد و به مقدار جسارتی که مرتکب می‌شود، در مقابل به همان مقدار کسی که مورد سوء قصد قرارد گرفته حق دفاع دارد، مثلا اگر آن سارق با سرفه کردن صاحب خانه و متوجه شدن حضور صاحب خانه و یا ساکنان آن خانه همچنان به تعرض خود اصرار داشت در این مرحله صاحب خانه می‌تواند با فریاد زدن و ترساندن و تهدید کردن و کمک طلبیدن از همسایه‌ها او را متواری کند و اگر همچنان اصرار بر سوء قصد خود داشت صاحب خانه این اجازه را دارد که با سیلی و کتک زدن و یقه گرفتنِ سارق، از خود دفاع کند و اگر هیچ کدام از این مراحل فایده‌ای نداشت با مجروح کردن و در آخرین مرحله این اجازه را دارد که آن سارق و یا مهاجم و محارب را به قتل برساند و این چنین رعایت مراحل دفاع را به جا آورد.

همان طور که در جلسات گذشته گفته شد بحث مراتب دفاع در مقابل مهاجم و سارق شباهت‌های فراوانی به بحث امر به معروف و نهی از منکر دارد و چنانچه کسی مرتکب منکری شده است وظیفه آن است که ابتداء با اخم کردن و روی برگرداندن، شخص گناهکار را متوجه خطایش کنیم و اگر نتیجه نداد با ترک مجلس و اگر نتیجه نداد و همچنان اصرار بر آن معصیت داشت «من الأسهل إلی الأسهل» سایر مراحل امر به معروف و نهی از منکر باید پیموده شود.

استدلال مرحوم صاحب جواهر به قرآن کریم در لزوم رعایت مراحل امر به معروف و نهی از منکر: «بل لعل قوله تعالى ﴿...فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما...﴾، ظاهر في ذلك باعتبار تقديم الصلح أولا»[1] . مرحوم صاحب جواهر در جهت اثبات لزوم رعایت مراتب امر به معروف و نهی از منکر به این آیه کریمه استدلال نموده است: ﴿و إِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّىٰ تَفِيءَ إِلَىٰ أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾[2] . «و اگر دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهيد؛ و اگر يكى از آن دو بر ديگرى تجاوز كند، با گروه متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هرگاه بازگشت و زمينه صلح فراهم شد)، درميان آن دو صلح عادلانه برقرار سازيد؛ و عدالت‌پيشه كنيد كه خداوند عدالت‌پيشگان را دوست مى‌دارد»[3] .

بیان استاد: استدلال مرحوم صاحب جواهر به این طریق است که اگر بین دو گروه از مسلمانان اختلافی بروز کرد وظیفه‌ای که سایر گروه‌های مسلمان دارند آن است که در صدد رفع نزاع برآیند و بین گروه‌های متنازع صلح و آشتی برقرار کنند ﴿فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا﴾ ولی چنانچه یکی از این گروه‌های متنازع اصرار بر ظلم و تعدّی خود داشت باید همه‌ی گروه‌ها در حمایت از طرف بر حق و مظلوم برآیند تا همه به قانون الهی گردن نهند و دست از طغیان و سرکشی بر دارند.

کلام امام در سقوط رعایت ترتیب دفاع در صورت نبود فرصت و خوف غلبه‌ی سارق:

«و إنّما يجب مراعاة الترتيب مع الإمكان و الفرصة وعدم الخوف من غلبته، بل لو خاف فوت الوقت وغلبة اللصّ مع مراعاة الترتيب لا يجب، ويجوز التوسّل بما يدفعه قطعاً»[4] . مرحوم امام در قسمت پایانی مسئله6 متعرض این نکته شده‌اند که اگر فرصت کافی برای رعایت ترتیب مراحل دفاع وجود نداشته باشد و یا این که خوف این باشد در صورت مهلت دادن، سارق سرعت عمل نشان دهد و به مقصود خود برسد و یا لطمه‌ای به صاحب خانه و یا عیال او وارد کند، با این فروض دیگر رعایت ترتیب مراحل دفاع واجب نیست و این مهاجمٌ علیه اجازه دارد از همان ابتداء ضربه‌ی قطعی و بازدارنده را وارد کند.

بیان استاد: با توجه به این فرمایش مرحوم امام رعایت ترتیب ذکر شده از قبیل «تنحنح» در اولین مرحله و «رفع صوت» در مرحله بعدی و «دفاع یدی» در مرحله‌ی سوم و إلی آخر در صورتی واجب است که فرصت باشد مثلا یک ساختمان بزرگ با حفاظ‌های متعدد که زمان زیادی می‌طلبد که چنین سارقی خود را به اموال با ارزش و ساکنان آن برساند و اگر به این سارق اخطار داده شود امکان ندارد آسیبی به کسی برساند یا مالی را برباید در نتیجه در این فرض باید رعایت ترتیب مراحل دفاع انجام شود و مثال دیگر این که یک سارق معلول و ضعیف کشان کشان داخل منزل کسی شده تا اموالی را برباید و صاحب خانه متوجه حضور این سارق شده است در این فرض صاحب خانه مطمئن است که این سارق با این شرائط هیچ اقدامی نمی‌تواند بکند فلذا به همان مراحل اولیه اکتفاء می‌کند و او را بدون این که آسیبی به او برساند از منزل خود خارج می‌کند ولی اگر متوجه شود که سارقی وارد خانه‌ی او شده است که مجهّز به ابزارهای قتال است و تمام حصارها را شکسته است، در این فرض فرصتی برای اخطار و سایر مراحل دفاع وجود ندارد فلذا اجازه دارد در اولین فرصت آخرین و بازدارنده‌ترین مراحل دفاع را اعمال کند.

کلام مرحوم امام در عدم ضمان دافع در صورت رعایت مراحل دفاع: «لو لم يتعدّ عن الحدّ اللازم، ووقع على المهاجم نقص مالي أو بدني أو قتل، يكون هدراً، ولا ضمان على الفاعل»[5] .

بیان استاد در مسئله7: اگر دافع دقیقا مراحل دفاع را رعایت کند مثلا در مرحله اول سارق را با سرفه کردن و تنحنح از حضور خود مطلع کند و در صورت عدم انصراف سارق در مراحل بعدی مثلا سیلی به صورت سارق بزند و با او گلاویز شود، در این فروض اگر خسارت مالی یا جرح و قتلی به صورت اتفاقی بر سارق وارد شود این دافع ضامن نخواهد بود؛ احتمال دارد در همان مرحله تذکر لسانی این سارق مضطرب شود و در حین خروج آسیبی به او برسد و یا در مرحله دفاع یدی چشم سارق معیوب شود و... در هیچ کدام از این فروض دافع مقصر نیست و ضمانی بر عهده‌ی او نمی‌آید زیرا این سارق است که با جسارت خود و ورود در حریم غیر این شرائط را ایجاد کرده است که صاحب خانه حق دفاع از خود را اعمال کند و تصادفا با این که این دافع رعایت مراحل دفاع را نموده است آسیبی به این سارق رسیده است، به همین دلیل تمام تقصیر بر عهده‌ی سارق است.

کلام مرحوم امام در ضمان دافع در صورت عدم رعایت مراحل دفاع: «لو تعدّى عمّا هو الكافي في الدفع بنظره وواقعاً، فهو ضامن على الأحوط»[6] .

بیان استاد: مرحوم امام در مسئله8 متعرض این فرض شده‌اند که اگر دافع بینه و بین الله بداند مراحل دفاع را رعایت نکرده است و در اعمال برخی مراحل عجله کرده است و این عجله‌ی او موجب جرح و قتلی در سارق شده است، بنا بر احتیاط ضامن خواهد بود مثلا در جایی که باید هشدار می‌داد هشدار نداد و مستقیما سیلی به صورت سارق زد و موجب کوری سارق شد، در این فرض احتیاطا باید تمام خسارات مالی و غیر مالی که بر سارق وارد کرده است را متقبّل شود؛ شاید این سؤال مطرح شود اگر دافع زیاده روی کرده و رعایت مراحل دفاع را به جا نیاورده و موجب ضرر مالی و جرح و قتلی در سارق شده چرا مرحوم امام به صراحت فتوی به ضمان دافع نداده‌اند و فرموده‌اند علی الأحوط ضامن است؟ در جواب این سؤال شاید بتوان این پاسخ را داد که در اصل دفاع باید حق را به دافع داد زیرا این تعدّی از طرف سارق ایجاد شده است بنا بر این هیچ ضمانی نباید بر عهده‌ی دافع بیاید ولی از طرفی چون این دافع زیاده روی کرده و رعایت مراحل دفاع را نکرده و موجب خسارت مالی یا جانی و بدنی نابجا بر سارق شده، احتیاطا باید ضمان این خسارات را عهده‌دار شود.

مختار استاد: اگر دافع رعایت مراحل دفاع را نکند و خسارتی بر سارق وارد شود ضامن خواهد بود.

کلام مرحوم امام در ضمان مهاجم در صورت خسارت مالی و جانی بر مدافع:

«لو وقع نقص على المدافع من قبل المهاجم- مباشرة أو تسبيباً- يكون ضامناً؛ جرحاً أو قتلًا أو مالًا ونحوها»[7] .

بیان استاد: مرحوم امام در مسئله9 صورتی را مطرح نموده‌اند که اگر مدافع در حین دفاع از طرف سارق آسیب مالی و جانی و بدنی و غیر اینها مانند آسیب روحی ببیند چنین سارقی ضامن خواهد بود زیرا از اساس اقدام این سارق و ورود در حریم غیر بر او ممنوع بوده و این سارق است که ابتداء چنین حریم شکنی کرده، در این ضمان مهاجم فرقی نمی‌کند که او مستقیما این آسیب را به مدافع وارد کرده باشد مانند این که مدافع را از بلندی پرت کرده باشد و یا این که غیر مباشر و غیر مستقیم این خسارت بر مدافع وارد شده باشد مانند این که مدافع در حین اقدام به دفاع پایش پیچ بخورد و آسیب ببیند.

مرحوم امام در مسائل بعدی فروعات دیگری مطرح می نمایند که إن شاء الله بیان اصل مسائل و توضیح آن در جلسه آینده