درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الجهاد (جهاد دفاعی؛ وجوب دفاع از جان و مال و متعلقات و حرمت ظلم‌پذیری و برخورداری از عنوان شهید برای کشته در راه دفاع از مال و جان و متعلقات و برائت ذمه از کشتن سارقین و متجاوزین)

گفتیم مرحوم امام رضوان الله تعالی علیه در تحریر دفاع را دو قسم کردند:

قسم اول: این بود که شخصی یا گروهی هجمه می‌کنند بر مسلمین و هدف از بین بردن اسلام است؛ علی بیضة الإسلام یعنی قصدش این است که اسلام را در بین این قوم و گروه از بین ببرد اعتقادشان را به اسلام ضعیف بکند و هدف حمله به اسلام را دارد در این قسم فرمایش امام و استدلال به روایات مفصل بحث کردیم.

قسم دوم: دفاع از جان و مال و آنچه که تعلق به انسان دارد؛ مهاجمی که حمله می‌کند و محاربی که شمشیر برهنه به دست می‌گیرد و حمله می‌کند یا دزدی که به خانه مردم و به مال مردم تعدی و تجاوز می‌کند و می‌خواهد که مالشان را ببرد یا به خود انسان یا ما یتعلق به را مورد خسارت قرار دهد در اینجا نیز گفتیم دفاع این شخصی که مورد حمله قرار گرفت «یجب علیه الدفاع عن نفسه» از جان خودش باید دفاع کند هم از مال خودش باید دفاع کند هم از عشیره و ما یتعلق به؛ زن و فرزند و خویشان و امثال این‌ها.

در اینجا مرحوم امام رضوان الله تعالی علیه دو مسئله دارند یکی مسئله دوم همین باب دوم دفاع است می‌فرماید: «لو هجم علیه لص او غیره» اگر دزدی به او حمله کند یا غیر دزد مانند مهاجم، کسی که قصد تعدی و تجاوز دارد، «لو هجم علیه لص او غیره فی داره او غیرها» یک وقت شخصی در خانه خود مورد تعدی قرار می‌گیرد ولی یک وقت امکان دارد در خارج از خانه، در کوچه، در بیابان، در صحراء مورد هجمه قرار می‌گیرد؛ ظلماً یعنی این متجاوزین می‌خواهند ظلمی نسبت به جان او یا مال او یا بستگان او مرتکب شوند، مرحوم امام می‌فرماید: «یجب علیه الدفاع بأیّ وسیلة ممکنة» بر این شخصی که بر علیه او یا ما یتعلق به هجمه‌ای صورت گرفته واجب است دفاع کند به هر وسیله‌ای که ممکن است یک وقت ممکن است که در درگیری او با این سارقین و مهاجمین مشت و لگد کارساز باشد؛ یک وقت از چوب و شمشیر و سنگ استفاده می‌کند و یک وقت از دیگران استمداد می‌طلبد و کمک می‌خواهد که او را یاری دهند تا شر این مهاجم را از سر خود کوتاه کند «بأیّ وسیلة ممکنة» با هر وسیله ممکنه «یجب علیه الدفاع» «ولو انجر بقتل المهاجم» اگر چه این دفاع منتهی به قتل مهاجم شود.

در ادامه مرحوم امام فرمود: «ولا یجوز له الإستسلام و الإنظلام» یعنی شخصی که مورد حمله قرار گرفت به هیچ وجه جایز نیست که تسلیم شود به نحوی که دست روی دست بگذارد و مهاجمین بیایند و اموال او را به غارت ببرند، تعدی و تجاوز به خودش و دیگران بکنند به هیچ وجه جایز نیست که تسلیم شود و اجازه بدهد که متجاوزین مرتکب این ظلم شوند و «یجب علیه الدفاع» بر او واجب است که دفاع کند ولو منجر به قتل مهاجم شود.

دلیل مسئله: دیروز به عنوان دلیل، سه مورد از روایات را خواندیم و اکنون ادامه روایات داله بر لزوم دفاع در برابر مهاجم حتی اگر منجر به قتل مهاجم شود را بیان می‌کنیم البته اشاره‌ای داریم به یکی از روایاتی که دیروز بیان شد:

«عن أبی جعفر علیه السلام قال: إذا دخل علیک رجل یرید أهلک و مالک» اگر دزدی یا محاربی یا مهاجمی آمد بر تو وارد شد و «یرید أهلک و مالک» این مهاجم به قصد سرقت مال صاحب خانه یا مثلا طلا و جواهرات زوجه او و تجاوز به اهل و عیال او وارد این خانه شده است، امام(ع) می‌فرماید: «فابدره بالضربة» قبل از این‌که این مهاجم بخواهد کاری بکند و خسارتی وارد کند این صاحب خانه باید سبقت بگیرد و مبادرت بورزد در وارد کردن ضربه به این مهاجم «فإنّ اللصّ محارب لله و لرسوله» دزد و مهاجم محارب است و باید در مقابلش ایستاد «فما تبعک منه» آنچه که به تبع این دفاع بر تو تحمیل شود از این جهت که ناچار شده‌ای مهاجم را به قتل برسانی یا نقص عضوی در او به وجود بیاوری جایی برای نگرانی نیست «فهو علیّ» امام(ع) می‌فرماید همه این امور بر عهده من است و من ضمانت می‌کنم. حتی اگر خود این مدافع کشته شود طبق رهنمودهای روایات چنین شخصی اجر شهید دارد. درست است که در راه دفاع از اموال و اهل و عیال خود این شجاعت را به خرج داده است ولی کار او ارزشمند است و او با این فداکاری اجازه ظلم و تعدی به ظالمین را نداده است در روایت داریم «من قتل دون ماله فهو شهید» کسی که در دفاع از مال خود کشته شود او شهید است.

روایت اول:

در یکی از روایات مرحوم صدوق می‌فرماید: «وَ مِنْ‌ أَلْفَاظِ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌» این عالم بزرگوار وقتی از چنین تعبیری استفاده می‌کند مقصودشان این است که در نظر ایشان قطعا این کلام از کلام پیغمبر و امام است بلاریب.

«مُحَمَّدُ بْنُ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ قَالَ‌ مِنْ‌ أَلْفَاظِ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَالِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ.»[1] ، [2]

در این روایت که از الفاظ شریف خود رسول خدا(ص) است حضرت می‌فرمایند: «هر کس در راه دفاع از مال خود کشته شود شهید است».

روایت دوم:

«وَ فِي عُيُونِ‌ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنِ‌ اَلْفَضْلِ‌ بْنِ‌ شَاذَانَ‌ عَنِ‌ اَلرِّضَا عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ فِي كِتَابِهِ‌ إِلَى اَلْمَأْمُونِ‌ قَالَ‌: وَ مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَالِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ»[3] ، [4]

در عیون اخبارالرضا در روایاتی که از امام رضا(ع) نقل شده است؛ راوی که فضل بن شاذان است نقل می‌کند در نامه‌ای که حضرت(ع) خطاب به مأمون نوشته بودند این چنین فرموده بودند: «هر کس در راه دفاع از مالش کشته شود او شهید است»

روایت سوم:

«وَ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ يَحْيَى عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ عِيسَى عَنْ‌ عَبْدِ الرَّحْمَنِ‌ بْنِ‌ أَبِي نَجْرَانَ‌ عَنْ‌ عَبْدِ اللَّهِ‌ بْنِ‌ سِنَانٍ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ»[5] ، [6]

در این روایت که قبلا هم ذکر کردیم امام صادق(ع) به نقل از رسول خدا(ص) می‌فرماید: «هرکس در مقابل ظلمی که بر او وارد می‌شود کشته شود پس او شهید است»

این روایت، روایت هشتم باب 46 است در همین باب در روایت نهم با همان سند روایت هشتم معنای مظلمه تفسیر می‌شود که در روایت بعدی مطرح می‌کنیم.

روایت چهارم:

«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ‌ أَبِي مَرْيَمَ‌ عَنْ‌ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ ثُمَّ‌ قَالَ‌ يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ هَلْ‌ تَدْرِي مَا دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ قُلْتُ‌ جُعِلْتُ‌ فِدَاكَ‌ الرَّجُلُ‌ يُقْتَلُ‌ دُونَ‌ أَهْلِهِ‌ وَ دُونَ‌ مَالِهِ‌ وَ أَشْبَاهِ‌ ذَلِكَ‌ فَقَالَ‌ يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ إِنَّ‌ مِنَ‌ الْفِقْهِ‌ عِرْفَانَ‌ الْحَقِّ‌»[7] ، [8]

در این روایت در ابتدا امام باقر(ع) خطاب به أبی مریم روایتی را از رسول خدا(ص) نقل می‌کنند که در آن حضرت(ع) کشته شدن در دفاع از مال را شهادت می‌دانند و در ادامه امام باقر(ع) مجدداً خطاب به ابی مریم می‌فرمایند: «يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ هَلْ‌ تَدْرِي مَا دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌» حضرت از معنای دون مظلمه سؤال می‌کنند، أبی مریم در جواب عرضه می‌دارد: «فدایت شوم این کلام به این معناست که کسی در راه دفع ظلمی از اهل و عیال خود و یا حفظ مال خود و مانند این موارد جانش را فدا کند» امام(ع) این جواب أبی مریم را قبول می‌کند و می‌فرماید: «يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ إِنَّ‌ مِنَ‌ الْفِقْهِ‌ عِرْفَانَ‌ الْحَقِّ‌» ای ابا مریم یکی از نشانه‌های فهم عمیق از دین آن است که عرفان به حق پیدا شود.

مرحوم امام رضوان الله تعالی علیه در مسئله دوم این باب می‌فرماید:

«لو هجم عليه لصّ‌ أو غيره في داره أو غيرها ليقتله ظلماً، يجب عليه الدفاع بأيّ‌ وسيلة ممكنة ولو انجرّ إلى قتل المهاجم، ولا يجوز له الاستسلام والانظلام»[9]

در این مسئله که روایات متعددی در اثبات آن مورد استناد قرار گرفت مرحوم امام واجب می‌داند که اگر کسی توسط دزد یا مانند دزد در خانه یا خارج از خانه مورد تهدید قرار گرفت و به ظلم جان او در معرض خطر واقع شد واجب است که از هر وسیله ممکنه در دفاع از خود استفاده کند هرچند که این دفاع به کشته شدن آن مهاجم ختم شود و نباید در این موقعیت زیر بار ظلم قرار بگیرد و تسلیم خواست این ظالم شود.

مرحوم امام در مسئله دوم راجع به دفاع از جان خود شخص بحث کردند ولی در مسئله3 محدوده بیشتری مورد نظر است و دفاع از ما یتعلق به را مورد بررسی قرار دادند.

وجوب دفاع از متعلقات:

مرحوم امام رضوان الله تعالی علیه می‌فرماید:

«لو هجم على من يتعلّق به من ابن أو بنت أو أب أو أخ أو سائر من يتعلّق به حتّى خادمه وخادمته ليقتله ظلماً، جاز بل وجب الدفاع عنه ولو انجرّ إلى قتل المهاجم.»[10]

همانطور که بر هر انسانی واجب است در صورت واقع شدن در معرض ظلم متجاوزین از جان خود دفاع کند به همان میزان این دفاع واجب است در صورت بروز چنین تهدیدی نسبت به متعلقات او اعم از فرزندان دختر و پسر او یا پدر و مادر او یا برادران و خواهران او یا سایر کسانی که به نحوی با آن‌ها در ارتباط هست مانند خادم و کنیز او.

در اثبات این مدعا می‌توان از اطلاق برخی روایاتی که در اثبات مسئله دوم که دفاع از جان بود مطرح شد استفاده کرد و همچنین از روایاتی که بالخصوص راجع به دفاع از ما یتعلق به وارد شده است.

روایات دال بر وجوب دفاع از ما یتعلق:

«وَ عَنْهُ‌ عَنْ‌ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَنْ‌ وَهْبٍ‌ عَنْ‌ جَعْفَرٍ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ أَنَّهُ‌ قَالَ‌: إِذَا دَخَلَ‌ عَلَيْكَ‌ رَجُلٌ‌ يُرِيدُ أَهْلَكَ‌ وَ مَالَكَ‌ فَابْدُرْهُ‌ بِالضَّرْبَةِ‌ إِنِ‌ اسْتَطَعْتَ‌ فَإِنَّ‌ اللِّصَّ‌ مُحَارِبٌ‌ لِلَّهِ‌ وَ لِرَسُولِهِ‌، فَمَا تَبِعَكَ‌ مِنْهُ‌ شَيْ‌ءٌ‌ فَهُوَ عَلَيَّ‌.»[11] ، [12]

در این روایت که قبلا هم مورد استناد قرار گرفت امام صادق(ع) از پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) نقل می‌کنند که وقتی شخصی از طرف یک مهاجمی مورد هجوم قرار می‌گیرد و آن مهاجم قصد تجاوز به اهل و عیال و مال او را دارد این صاحب خانه قبل از اینکه این متجاوز مرتکب جنایت و سرقتی شود باید سبقت بگیرد و در مقابل این ظالم بایستد و ضرباتی بر او وارد کند زیرا این متجاوز و این سارق همانند محارب با خدا و رسول خداست و خونش هدر است و در ادامه امام(ع) به جهت اطمینان خاطر و دلگرمی می‌فرمایند در جهت دفع ظلم این متجاوز و سارق هر ضربه‌ای که بر او وارد کنی همه آن بر گردن من است و چیزی بر عهده تو نیست.

«وَ عَنْ‌ عِدَّةٍ‌ مِنْ‌ أَصْحَابِنَا عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ خَالِدٍ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَمَّنْ‌ ذَكَرَهُ‌ عَنِ‌ اَلرِّضَا عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌: عَنِ‌ الرَّجُلِ‌ يَكُونُ‌ فِي السَّفَرِ وَ مَعَهُ‌ جَارِيَةٌ‌ لَهُ‌ فَيَجِيءُ‌ قَوْمٌ‌ يُرِيدُونَ‌ أَخْذَ جَارِيَتِهِ‌ أَ يَمْنَعُ‌ جَارِيَتَهُ‌ مِنْ‌ أَنْ‌ تُؤْخَذَ وَ إِنْ‌ خَافَ‌ عَلَى نَفْسِهِ‌ الْقَتْلَ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ كَذَلِكَ‌ إِذَا كَانَتْ‌ مَعَهُ‌ امْرَأَةٌ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ كَذَلِكَ‌ الْأُمُّ‌ وَ الْبِنْتُ‌ وَ ابْنَةُ‌ الْعَمِّ‌ وَ الْقَرَابَةُ‌ يَمْنَعُهُنَّ‌ وَ إِنْ‌ خَافَ‌ عَلَى نَفْسِهِ‌ الْقَتْلَ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ كَذَلِكَ‌ الْمَالُ‌ يُرِيدُونَ‌ أَخْذَهُ‌ فِي سَفَرٍ فَيَمْنَعُهُ‌ وَ إِنْ‌ خَافَ‌ الْقَتْلَ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌.»[13] ، [14]

راوی از امام رضا(ع) سؤالات متعددی می‌پرسد تا تفسیر دقیق «ما یتعلق» را به دست آورد امام(ع) نیز در جواب، محدوده «ما یتعلق» را مشخص می‌نمایند این روایت در تفسیر «ما یتعلق» عمومیت دارد و می‌توان نکات ذیل را از آن استنباط کرد:

    1. اگر کسی کنیزی داشته باشد و در حین سفر گروهی از متجاوزین و راهزنان بخواهند این کنیز را به اسارت ببرند و مورد تجاوز قرار دهند با اینکه کنیز از بستگان کسی به شمار نمی‌آید و بیشتر ارزش مالی او برای صاحبش اولویت دارد ولی امام(ع) دفاع از این کنیز را واجب می‌داند اگر چه لازمه این دفاع این باشد که صاحب کنیز ناچار شود مرتکب قتل این سارقین شود و یا اینکه خود را در معرض کشته شدن قرار دهد.

    2. اگر زنی که هیچ نسبتی با او ندارد در معرض تهاجم سارقین و محاربین قرار گیرد بر او واجب است که تا پای جان در دفاع از آن زن در مقابل این متجاوزین ایستادگی کند؛ فرقی نمی‌کند که این زن در خانه او باشد مثل اینکه همسایه‌ای است که برای سرکشی به عیال او و یا دریافت عاریه‌ای به مدت کوتاهی وارد خانه او شده باشد و یا در مسافرت و یا در گذری چنین اتفاقی افتاده باشد.

    3. اگر مادر یا دختر یا زنانی از اقوام که نسبت محرمیت با آن‌ها دارد و یا زنانی از اقوام که نسبت محرمیت با آن‌ها ندارد مانند دختر عمه و دختر خاله و مانند این‌ها، مورد هجمه متجاوزین قرار گیرند واجب است که از آن‌ها دفاع کند هر چند در این دفاع خوف این باشد که جانش را از دست بدهد.

    4. اگر کسی در سفر مورد هجوم سارقین قرار گیرد و قصد آن‌ها فقط سرقت مال او باشد واجب است که در دفع این متجاوزین وارد عمل شود هر چند در چنین دفاعی خوف کشتن و کشته شدن وجود داشته باشد البته روایتی در مقابل این دسته از روایات وجود دارد که جایز نمی‌داند در حفظ مال، کسی بخواهد جان خود را در معرض خطر قرار دهد.

إنشاءالله ادامه مباحث در جلسه آینده