درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/شرائط وجوب الجهاد / اقسام جهاد دفاعی و حکم جهاد ابتدائی در زمان غیبت امام زمان(ع)

تعریف جهاد: جهاد به معنای ایثار جان و مال در راه خدا در قتال با دشمن اسلام و مسلمانان است.

تعریف جهاد ابتدائی: در جهاد ابتدائی مسلمانان آغاز کننده‌ی قتال هستند در مقابل مشرکان و کفار، برای دعوت آنان به اسلام و خدا پرستی و برقراری عدالت و هدف از این جهاد از بین بردن سلطه‌ی کفر و ظلم و ایجاد زمینه‌ی مناسب برای توسعه‌ی ارزشهای الهی است.

تعریف جهاد دفاعی: جهاد دفاعی به معنای قتال با متجاوزان به اسلام و سرزمین‌های اسلامی است و قتال با گروه‌هایی که قصد استیلا بر سرزمین‌های اسلامی و ناموس و اموال مسلمانان و یا قصد قتل و غارت اجتماعات مسلمانان را دارند.

کلام مرحوم صاحب جواهر در صدور عنوان و احکام شهید بر مقتول جهاد دفاعی: «قلت: قد يقال بجريان الأحكام المزبورة عليه إذا كان مع إمام عادل عليه السلام أو منصوبه و إن كان هو دفاعا أيضا، لكنه مع ذلك هو جهاد كما وقع لرسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله لما دهمه المشركون إلى المدينة، و إطلاق المصنف و غيره نفي الجهاد عنه أنما هو مع عدم وجود الإمام العادل عليه السلام و لا منصوبه، فهو حينئذ ليس إلا دفاعا مستفادا من النصوص المزبورة و غيرها، بل هو كالضروري، بل ظاهر غير واحد كون الدفاع عن بيضة الإسلام مع هجوم العدو و لو في زمن الغيبة من الجهاد، لإطلاق الأدلة، و اختصاص النواهي بالجهاد ابتداء للدعاء إلى الإسلام من دون إمام عادل عليه السلام أو منصوبه، بخلاف المفروض الذي هو من الجهاد من دون اشتراط حضور الإمام و لا منصوبه و لا إذنهما في زمان بسط اليد، و الأصل بقاؤه على حاله، و احتمال عدم كونه جهادا حتى في ذلك الوقت مخالف لإطلاق الأدلة و إن كان قد يظهر من خبر يونس الآتي في المرابطة كون الجهاد هو الابتداءإلا أنه محمول على إرادة كون ذلك الأكمل من أفراده، و إلا فالجهاد أعمّ كما يشعر به تقسيمهم إياه إلى الابتداء و إليه، بل قد تقدم في كتاب الطهارة تصريح جماعة بكون المقتول فيه شهيدا كالمقتول بين يدي الإمام عليه السلام، فلا يغسل و لا يكفن‌»[1] .

مرحوم صاحب جواهر پس از شرح کلام شرایع در نفی عنوان و احکام شهید بر مقتول راه دفاع فرموده‌اند: «قلت:...» یعنی با این بیان ایشان خواسته‌اند بگویند تمام فضیلت‌ها و احکام جهاد ابتدائی که به إذن امام معصوم(ع) انجام می‌شود بر کسی که در راه دفاع از هجوم دشمنان خدا، جان خود را فدا می‌کند بار می‌شود و دیگر نیازی نیست که چنین کشته‌ای غسل و کفن شود و با همان لباس خونین خودش دفن می‌شود و اگر کسی از جهاد دفاعی فرار کند عمل حرامی مرتکب شده است و حکم غنائم نیز در جهاد دفاعی همانند جهاد ابتدائی است.

ایشان در ادامه برای تأکید این ادعا، یاد آور احکام شهید در باب طهارت می‌شوند و نام قائلین فراوانی را در تأیید اطلاق شهید بر کشته سبیل دفاع بیان نموده‌اند.

کلام مرحوم امام در عنوان جهاد: مرحوم امام در تحریر الوسیله بجای «کتاب الجهاد» فرموده است: «فصل في الدفاع‌» و در بیان «اقسام دفاع» فرموده‌اند: «و هو على قسمين: أحدهما الدفاع عن بيضة الإسلام و حوزته، ثانيهما عن نفسه و نحوها»[2] .

دفاع بر دو قسم است یک قسم، دفاع از عظمت و کیان اسلام و قسم دیگر دفاع از جان و مانند جان.

شرح مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی بر کلام مرحوم امام: مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی در کتاب «تفصیل الشریعة» که شرحی بر متن کتاب «تحریر الوسیلة» است در توضیح دلیل استفاده‌ی مرحوم امام از عنوان «فصل فی الدفاع» به جای عنوان «فصل فی الجهاد» فرموده است:

«قد عبّر في عنوان الفصل بالدفاع دون الجهاد؛ لأنّه ينصرف إطلاق الجهاد إلى الجهاد الابتدائي المشروط بحضور الإمام عليه السلام وإذنه، وهو لا يكون مبتلى به في عصر الغيبة وعدم الظهور، بل يظهر من المحقّق في الشرائع نفي عنوان الجهاد عن الدفاع‌»[3] . در تعلیل این انتخاب می‌توان گفت امام رحمة الله علیه معتقد است که وقتی اصطلاح «جهاد» به گوش می‌رسد ذهن ما به «جهاد ابتدائی» منصرف می‌شود و این قسم از جهاد مشروط است به زمان حضور امام(ع) و إذن از ناحیه او و چنین جهادی در عصر غیبت و عدم حضور امام(ع) مورد ابتلاء نیست، در ادامه، مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی ظهوری را از عبارت مرحوم محقق در شرایع استخراج نموده‌اند مبنی بر اینکه نمی‌توان از عنوان «جهاد» در رساندن عنوان «دفاع» استفاده نمود و این دو اصطلاح را دارای معنای مستقل دانسته‌اند.

مختار استاد در انتخاب عنوان بحث: جهاد ابتدائی در عصر فعلی که عصر غیبت است مورد ابتلاء نیست ولی امکان دارد در هر زمانی از جمله عصری که ما در آن قرار گرفته‌ایم دشمنان در صدد تجاوز به دین و مملکت ما برآیند؛ هم عقلاً و هم شرعاً ما موظف هستیم که از خودمان دفاع کنیم و شر دشمنان را از خودمان دور کنیم و این مورد متفاوت است با موردی که بخواهیم ابتداءاً بدون اینکه در ظاهر تجاوزی از طرف دشمنان و کفار صورت پذیرد اقدام کنیم و مراکز کفر و دشمنی را از بین ببریم و زمینه‌ی هدایت افراد مستضعف را آماده کنیم زیرا این مورد جهاد ابتدائی نام دارد و مربوط به زمان امام معصوم(ع) است و باید به إذن او صورت پذیرد.

از طرفی هیچ مانعی نمی‌بینیم که هر دو قسم را با عنوان «جهاد» یاد کنیم ولی برای اینکه دو قسم جهاد با هم اشتباه نشوند قسم اول را که برای دفع تجاوز دشمنان و کفار از مرز و ناموس و دینمان انجام می‌دهیم، عنوان «جهاد دفاعی» برای آن قرار می‌دهیم و قسم دوم که مربوط است به دوران حضور امام معصوم(ع) از عنوان «جهاد ابتدائی» استفاده می‌کنیم و به نظر ما عنوان «کتاب الجهاد» مناسب است نسبت به عنوان «فصل فی الدفاع» که مرحوم امام فرموده است زیرا کسی که در مقابل دشمنان قرار می‌گیرد و جان خود را برای دفع شر دشمنان در معرض خطر قرار می‌دهد یکی از مصادیق بارز «جهاد در راه خدا» به شمار می‌آید و آن فضائلی که در آیات و روایات نسبت به جایگاه رفیع مجاهدین فی سبیل الله بیان شده است یقینا شامل این گروه نیز می‌شود.

تفصیل عنوان دفاع در کلام مرحوم امام: «القول في القسم الأول‌:مسألة 1 لو غشي بلاد المسلمين أو ثغورها عدوّ يخشى منه على بيضة الإسلام‌ و مجتمعهم يجب عليهم الدفاع عنها بأيّة وسيلة ممكنة من بذل الأموال و النفوس»[4] .

مرحوم امام در مسئله1 در جایی که اساس اسلام در خطر باشد فتوی به دفاع داده‌اند و این خطر یا از طریق تجاوز دشمنان به بلاد اسلامی است و یا تجاوز به مرزهای این بلاد؛ در این فتوای مرحوم امام بر هر مسلمانی واجب است که با هر وسیله ای که برای او مقدور باشد چه ادوات مخصوص جنگ و چه سایر ادوات اقدام به این دفاع کند. در این حکم همه برابر هستند؛ مرد، زن، پیر، جوان، سالم، مریض و حتی کسی که فلج است با قسمت فعال بدن خود باید به این واجب الهی بپردازد و از ایثار مال و جان کوتاهی نکند.

مطلق بودن وجوب دفاع در کلام مرحوم امام: «مسألة 2 لا يشترط ذلك بحضور الامام عليه السلام و إذنه و لا إذن نائبه الخاص أو العام‌

، فيجب الدفاع على كل مكلف بأيّة وسيلة بلا قيد و شرط»[5] .

در مسئله2 مرحوم امام با تأکیدات مختلف مطلق بودن دفاع را متذکر شده‌اند و هر نوع قیدی را نفی نموده‌اند و دایره‌ی وجوب آن را چنان گسترش داده‌اند که شامل زمان حضور و زمان غیبت امام معصوم(ع) شده است و در وجوب این دفاع إذن امام یا نائب خاص و عام امام را لازم ندانسته‌اند بر خلاف جهاد ابتدائی، آن را بر هر مکلف با هر وسیله‌ای که امکان دارد که در دفع دشمنان تأثیر گذار باشد واجب دانسته‌اند.

کلام استاد: در سال‌های اخیر شاهد بودیم که چطور متجاوزان فراوانی با عقاید و ادیان مختلف هتک حرمت‌ها نمودند و خون‌های بی‌گناه را بر زمین ریختند که حتی در بین آنها مسلمان هم بود مانند زمان هشت سال دفاع مقدس ایران و عراق که تعدادی از آنها حتی شیعه هم بودند و یا در فتنه‌هایی که در سوریه و عراق به وسیله داعش به راه افتاد از هر فرقه در بین آنها یافت می‌شد و واجب بود که هر مسلمانی در مقابل آنها با هر وسیله ممکن ایستادگی کند.

امکان جهاد ابتدائی در زمان غیبت امام معصوم(ع):

مختار استاد: یکی از شرائط مهم جهاد ابتدائی آن است که در زمان حضور امام معصوم(ع) با إذن او در جهت توسعه‌ی دایره‌ی اسلام و دعوت کفار به دین و برقراری عدالت، اقدام به جهاد ابتدائی گردد و یا اینکه نائب خاص و حتی نائب عام امام چنین إذنی بدهد با این مقدمه می‌توان گفت همان طور که در جهاد دفاعی در جهت دفع فتنه‌ی دشمنان باید یک فرمانده تعیین شود و بر همگان واجب خواهد بود که این فرمانده مورد اطاعت قرار گیرد در زمان غیبت که اگر با تحقق شرائط لازم یک ولی فقیه عادل به عنوان نائب عام امام زمان(ع) و مأذون از طرف امام ارشاد مسلمین را عهده‌دار شود و لشکری ترتیب دهد بر همه مسلمانان واجب خواهد بود که از او اطاعت کنند و در صورتی که این ولی فقیه تشخیص دهد که باید جهاد ابتدائی صورت پذیرد هیچ منعی وجود نخواهد داشت.