درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/شرائط وجوب الجهاد / اقوال در عنوان بحث و بیان جایگاه جهاد دفاعی در آیات و روایات

بحث فقهی: به فضل و عنایت و توفیق الهی و با عنایات ویژه حضرت صاحب الأمر اروحنا لتراب مقدمه الفداء بحث جدید را شروع می‌کنیم.

محور مباحثی که تا کنون داشتیم بر اساس متن تحریر الوسیله و نظرات فقهی امام رحمة اللّه علیه بوده است؛ با مشورتی که با شما برادران داشتیم بنا شد که «کتاب الجهاد» را مطرح کنیم.

عنوان بحث در کلام مرحوم امام: مرحوم امام در تحریر الوسیله بجای «کتاب الجهاد» فرموده‌اند: «فصل في الدفاع‌» و در بیان «اقسام دفاع» فرموده‌اند: «و هو على قسمين: أحدهما الدفاع عن بيضة الإسلام و حوزته، ثانيهما عن نفسه و نحوها»[1] . دفاع بر دو قسم است یک قسم، دفاع از عظمت و کیان اسلام و قسم دیگر دفاع از جان و مانند جان.

شرح مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی بر کلام مرحوم امام: مرحوم آیت اللّه فاضل لنکرانی در کتاب «تفصیل الشریعة» که شرحی بر متن کتاب «تحریر الوسیلة» است در توضیح دلیل استفاده‌ی مرحوم امام از عنوان «فصل فی الدفاع» به جای عنوان «فصل فی الجهاد» فرموده‌اند:

«قد عبّر في عنوان الفصل بالدفاع دون الجهاد؛ لأنّه ينصرف إطلاق الجهاد إلى الجهاد الابتدائي المشروط بحضور الإمام عليه السلام وإذنه، وهو لا يكون مبتلى به في عصر الغيبة وعدم الظهور، بل يظهر من المحقّق في الشرائع نفي عنوان الجهاد عن الدفاع‌»[2] .

در تعلیل این انتخاب می‌توان گفت امام رحمة الله علیه معتقد است که وقتی اصطلاح «جهاد» به گوش می‌رسد ذهن ما به «جهاد ابتدائی» منصرف می‌شود و این قسم از جهاد مشروط است به زمان حضور امام(ع) و إذن از ناحیه اوست و چنین جهادی در عصر غیبت و عدم حضور امام(ع) مورد ابتلاء نیست، در ادامه، مرحوم آیت الله فاضل، ظهوری را از عبارت مرحوم محقق در شرایع استخراج نموده‌اند مبنی بر اینکه نمی‌توان از عنوان «جهاد» در رساندن عنوان «دفاع» استفاده نمود و این دو اصطلاح را دارای معنای مجزا دانسته است.

مختار استاد در انتخاب عنوان بحث: جهاد ابتدائی در عصر فعلی که عصر غیبت است مورد ابتلاء نیست ولی امکان دارد در هر زمانی از جمله عصری که ما در آن قرار گرفته‌ایم دشمنان در صدد تجاوز به دین و مملکت ما برآیند؛ هم عقلاً و هم شرعاً ما موظف هستیم که از خودمان دفاع کنیم و شر دشمنان را از خودمان دور کنیم و این مورد متفاوت است با موردی که بخواهیم ابتداءاً بدون اینکه در ظاهر تجاوزی از طرف دشمنان و کفار صورت پذیرد اقدام کنیم و مراکز کفر و دشمنی را از بین ببریم و زمینه هدایت افراد مستضعف را آماده کنیم زیرا این مورد جهاد ابتدائی نام دارد و مربوط به زمان حضور امام معصوم(ع) است و باید به إذن او صورت پذیرد.

از طرفی هیچ مانعی نمی‌بینیم که هر دو قسم را با عنوان «جهاد» یاد کنیم ولی برای اینکه دو قسم جهاد با هم اشتباه نشوند قسم اول را که برای دفع تجاوز دشمنان و کفار از مرز و ناموس و دینمان انجام می‌دهیم، عنوان «جهاد دفاعی» برای آن قرار می‌دهیم و قسم دوم که مربوط است به دوران حضور امام معصوم(ع) از عنوان «جهاد ابتدائی» استفاده می‌کنیم و به نظر ما عنوان «کتاب الجهاد» مناسب است نسبت به عنوان «فصل فی الدفاع» که مرحوم امام فرموده است زیرا کسی که در مقابل دشمنان قرار می‌گیرد و جان خود را برای دفع شر دشمنان در معرض خطر قرار می‌دهد یکی از مصادیق بارز «جهاد در راه خدا» به شمار می‌آید و آن فضائلی که در آیات و روایات نسبت به جایگاه رفیع مجاهدین فی سبیل الله بیان شده است یقینا شامل این گروه نیز می‌شود.

معنای لغوی و اصطلاحی «جهاد»: مرحوم صاحب جواهر در بیان معنای لغوی جهاد فرموده‌اند: «(كتاب الجهاد) من الجهد بالفتح لغة التعب و المشقة، أو منه بالضم كذلك أيضا الوسع و الطاقة»[3] . «جهاد» از «جَهد» با فتحه جیم به معنای «تعب و مشقت» است یعنی کسی در انجام کاری در نهایت سختی و مشقت قرار بگیرد و یک معنای دیگری برای «جهاد» گفته شده است در جایی که از «جُهد» به ضم جیم باشد به معنای «وسع و طاقت» یعنی کسی در انجام کاری نهایت تلاش و جدیت خود را به کار ببرد.

نظر استاد: در مجموع، هر دو معنا به این اینجا بر می‌گردد که کسی در انجام کاری به حدی تلاش و جدیت به کار ببرد که خود را به سختی و مشقت بیاندازد.

اقوال در بیان معنای اصطلاحی «جهاد»:

کلام مرحوم صاحب جواهر الکلام: «و شرعا بذل النفس و ما يتوقف عليه من المال في محاربة المشركين أو الباغين على وجه مخصوص، أو بذل النفس و المال و الوسع في إعلاء كلمة الإسلام و إقامة شعائر الإيمان»[4] . در اصطلاح شرعی «جهاد » به معنای بذل جان و هر چیزی که جهاد متوقف بر آن است از قبیل بذل مال در مقابل محاربه مشرکین و طغیان‌گران است یا اینکه «جهاد» به معنای فدا کردن جان و مال و استعداد است در جهت اعتلاء و مجد کلمه اسلام و برپایی شعائر ایمان.

قول صاحب مسالک: «بذل الوسع بالنفس، و ما يتوقّف عليه من المال، في محاربة المشركين أو الباغين على وجه مخصوص. و عرّفه الشهيد (رحمه اللَّه) بأنّه بذل النفس و المال في إعلاء كلمة الإسلام، و إقامة شعائر الايمان»[5] . جهاد، به معنای نهایت فدا‌کاری و ایثار از جان و آنچه جهاد متوقف بر آن است از قبیل مال در جهت دفع فتنه و حرب مشرکین و طغیان‌گران بر وجه مخصوص است و مرحوم شهید اول در تعریف جهاد فرموده‌اند: ایثار بوسیله جان و مال در اعتلای کلمه اسلام و برپایی شعائر ایمان.

جایگاه جهاد فی سبیل الله در آیات قرآن کریم:

1-آیه 216 از سوره مبارکه بقره: ﴿کُتِبَ عَلَيْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسي‌ أَنْ تَکْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَکُمْ وَ عَسي‌ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾[6] «جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد؛ در حالى که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا مى‌داند، و شما نمى‌دانید».

نظر استاد: در این آیه کریمه از عبارت ﴿کُتِبَ﴾ استفاده شده است و در حکمی که قطعیت آن لحاظ شده است از تعبیر ﴿کُتِبَ﴾ استفاده می‌شود و این تعبیر بالاترین بیان امر است مانند ﴿كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ﴾[7] و ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ﴾[8] . البته اقدام به جهاد سختی‌ها و مشقت‌ها و محرومیت‌های فراوانی به همراه دارد و معمولا انسان‌ها از قتال کراهت دارند ولی در مجموع جهاد در راه خدا به خیر همه ختم می‌شود.

2-آیه 190 از سوره بقره: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[9] «و در راه خدا با آنان که به جنگ و دشمنی شما برخیزند جهاد کنید، لکن از حد تجاوز نکنید که خدا متجاوزان را دوست ندارد».

نظر استاد: این آیه به وضوح درباره جهاد دفاعی است و شامل جهادی است که ابتداء متجاوزین اقدام به طغیان‌گری کنند.

3-آیه 65 سوره انفال: ﴿یَـٰۤأَیُّهَا ٱلنَّبِیُّ حَرِّضِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ عَلَى ٱلۡقِتَالِۚ إِن یَكُن مِّنكُمۡ عِشۡرُونَ صَـٰبِرُونَ یَغۡلِبُوا۟ مِا۟ئَتَیۡنِۚ وَإِن یَكُن مِّنكُم مِّا۟ئَة یَغۡلِبُوۤا۟ أَلۡف ا مِّنَ ٱلَّذِینَ كَفَرُوا۟ بِأَنَّهُمۡ قَوۡم لَّا یَفۡقَهُونَ﴾[10] «ای رسول، مؤمنان را بر جنگ ترغیب کن که اگر بیست نفر از شما صبور و پایدار باشند بر دویست نفر غالب خواهند شد و اگر صد نفر بوده بر هزار نفر از کافران غلبه خواهند کرد، زیرا آنها گروهی بی‌دانشند».

4-آیه 41 سوره توبه: ﴿انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[11] «برای جنگ با کافران، سبک‌بار و مجهز بیرون شوید و در راه خدا به مال و جان جهاد کنید، این کار شما را بسی بهتر خواهد بود اگر مردمی با فکر و دانش باشید».

نظر استاد: یعنی وقتی فرمان جهاد صادر شد در هر وضعیتی که هستید خود را آماده جهاد در راه خدا کنید و این فرمان از هر جهت مطلق است و استثناء ندارد چه از جهت مال باشد و چه از جهت جان چه خفاف و سبک بال باشید مانند جوانان و افراد مجرد و کسانی که گرفتاری و اشتغالات مالی ندارند و چه ثقال و سنگین باشید مانند افراد مسن و متأهل و افراد مال‌دار، به هیچ بهانه‌ای نباید جهاد در راه خدا ترک شود؛ در اینکه جهاد و قتال اقدامی پر مشقت و خطرناک است بحثی نیست ولی یقینا جهاد در راه خدا به خیر همه است اگر توجه داشته باشیم؛ آیات دیگری هم در بیان اهمیت جهاد فی سبیل الله وجود دارد و ما به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

جایگاه جهاد فی سبیل الله در روایات: در بیان اهمیت جهاد فی سبیل اللّه روایات فراوانی وارد شده است مرحوم صاحب جواهر در جواهر و مرحوم شیخ حرعاملی در وسائل الشیعه روایاتی را مطرح نموده‌اند.

1-روایت عمر بن أبان: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي السَّيْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّيْفِ وَ لَا يُقِيمُ النَّاسَ إِلَّا السَّيْفُ وَ السُّيُوفُ مَقَالِيدُ الْجَنَّةِ وَ النَّار»[12] . در این روایت، امام صادق(ع) از جد بزرگوارشان رسول خدا(ص) نقل نموده‌اند که تمام خیرها در شمشیر و در سایه آن قرار گرفته است و مردم به عدالت گردن نمی‌نهند مگر اینکه از قدرت شمشیر بترسند و شمشیرها کلیدهای بهشت و جهنم هستند. یعنی اگر در جهت رضای خدا و دفع اشرار و مشرکین باشد موجب هدایت انسان‌ها به سوی بهشت می‌شود و اگر در اختیار ظلم و تجاوز قرار بگیرد انسان‌ها را به نابودی و جهنم می‌کشاند.

2-روایت سکونی: «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْجَنَّةِ بَابٌ يُقَالُ لَهُ بَابُ الْمُجَاهِدِينَ يَمْضُونَ إِلَيْهِ فَإِذَا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ سُيُوفَهُمْ وَ الْجَمْعُ فِي الْمَوْقِفِ وَ الْمَلَائِكَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ قَالَ فَمَنْ تَرَكَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا وَ فَقْراً فِي مَعِيشَتِهِ وَ مَحْقاً فِي دِينِهِ إِنَّ اللَّهَ أَغْنَى أُمَّتِي بِسَنَابِكِ خَيْلِهَا وَ مَرَاكِزِ رِمَاحِهَا»[13] .

در این روایت نیز امام صادق(ع) از جد بزرگوارشان رسول خدا(ص) نقل نموده‌اند در بهشت در مخصوصی است که به آن باب المجاهدین می‌گویند و مجاهدین در راه خدا را به سوی این در راهنمایی می‌کنند و وقتی کنار این در می‌رسند می‌بینند که این در به روی آنها گشوده است و در حالی‌که شمشیرهایشان را به همراه دارند با تحیت ملائکه وارد بهشت می‌شوند و در این حال هنوز سایر مردم در موقف هستند و به حساب اعمال آنها رسیدگی می‌شود؛ زمانی که مردم در موقف نگه داشته شده‌اند و شاید تا پنجاه هزار سال طول بکشد بدون هیچ معطلی مجاهدین وارد بهشت می‌شوند.

رسول خدا(ص) در ادامه این روایت فرموده است: کسی که جهاد در راه خدا را ترک کند خداوند لباس ذلّت و تنگی در معیشت بر تن او می‌کند و سستی در دین نصیبش می‌شود و خداوند امت مرا عزیز گردانید به سُمّ ستوران و تیزى نیزه‌ها.

البته روایات دیگری هم می‌توان نقل کرد إن‌شاءالله در جلسه بعدی مطرح خواهد شد.