درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: زکات: فصل اول زکات انعام ثلاثه: شرائط زکات انعام ثلاثه: سائمه بودن:[1]

شرط دوم وجوب تعلق زکات به انعام ثلاثه سائمه بودن است چه ابل و چه بقر و چه غنم، یعنی اینکه چرنده باشند و در صحرا چرا کنند و اگر در خانه غذا نخورند یا علف از صحرا تهیه و به آن‌ها داده شود زکات ندارد، و این شرط از شروطی است که مورد اتفاق است مرحوم صاحب جواهر بعد از کلام مرحوم محقق در شرایع که فرمود: «الشرط الثانی من شرائط تعلق الزکاة السوم،» می‌فرماید: «إجماعا بقسميه، بل في محكي المعتبر أنه قول العلماء كافة إلا مالكا،»[2] هم اجماع محصل و هم اجماع منقول داریم بلکه محقق در معتبر فرمود: بین علمای اهل تسنن فقط مالک مخالف است و بقیه از اهل سنت و شیعه در این شرط اتفاق نظر دارند.

مرحوم علامه حلی در منتهی می‌فرماید: «مسألة: و السوم شرط في الأصناف الثلاثة من الحيوان - و عليه فتوى علمائنا أجمع- فلا تجب في المعلوفة و لا العوامل»[3] سائمه بودن در اصناف ثلاثه حیوان شرط است و همه علماء اسلام بر این فتوی هستند بنابراین حیوانات اهلی یا بقر یا غنم معلوفه و نیز حیوانات باربر زکات ندارد.

روایت اول: صحیحه فضلاء: «..... قال وَ لَيْسَ عَلَى الْعَوَامِلِ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ قَالَ قُلْتُ مَا فِي الْبُخْتِ السَّائِمَةِ شَيْ‌ءٌ قَالَ مِثْلُ مَا فِي الْإِبِلِ الْعَرَبِيَّةِ.»[4] تعدادی از روات مورد قبول از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: بر حیواناتی که کار می‌کنند زکات نیست و تنها زکات در حیواناتی است که سائمه و راعیه باشد یعنی چرنده هستند و معلوفه نیستند. روات می‌گویند پرسیدیم آیا حیوان بُخت چرنده زکات دارد؟ امام(ع) فرمود: زکاتش مثل زکات شتر عربیه است.

روایت دوم: صحیحه فضلاء: «.... قَالَ لَيْسَ عَلَى النَّيِّفِ شَيْ‌ءٌ» در خورده یعنی کمتر از ده و بیشتر از یک در هر دهک باشد زکات نیست. «وَ لَا عَلَى الْكُسُورِ شَيْ‌ءٌ» بر کسور یعنی درصدها مثلا نیم‌ها و یک سوم و یک چهارم‌ها زکات ندارد. مثلا چهل و نیم گوسفند دارد. «وَ لَا عَلَى الْعَوَامِلِ شَيْ‌ءٌ» و حیواناتی که باربری یا مسافربری می‌کنند زکات ندارد. «إِنَّمَا الصَّدَقَةُ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ»[5] فقط بر حیوان سائمه چرنده و راعیه زکات واجب است.

روایت سوم: صحیحه فضلاء: «قَالا لَيْسَ عَلَى الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ شَيْ‌ءٌ» شتر و گاو کاری زکات ندارد. «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ»[6] فقط سائمه راعیه زکات دارد.

روایت چهارم صحیحه زراره: «حَمَّادُ بْنُ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ قُلْتُ هَل عَلَى الْفَرَسِ أَوِ الْبَعِيرِ يَكُونُ لِلرَّجُلِ يَرْكَبُهُمَا شَيْ‌ءٌ فَقَالَ لَا لَيْسَ عَلَى مَا يُعْلَفُ شَي‌ءٌ إِنَّمَا الصَّدَقَةُ عَلَى السَّائِمَةِ الْمُرْسَلَةِ فِي مَرْجِهَا[7] عَامَهَا الَّذِي يَقْتَنِيهَا فِيهِ الرَّجُلُ فَأَمَّا مَا سِوَى ذَلِكَ فَلَيْسَ فِيهِ شَيءٌ»[8] راوی از امام صادق سؤال می کند کسی اسبی دارد یا شتری دارد و سوار می‌شود آیا بر این‌ها چیزی هست؟ امام(ع) فرمود: خیر چیزی نیست، بر حیواناتی که علف می‌خورند و علف به آن‌ها می‌دهند چیزی نیست بلکه زکات بر آن حیوانی است که سائمه است که رها می‌کنند در چراگاه و در طول سال که انسان نگاهداری می‌کند این حیوانات را در این چراگاه‌ها می‌فرستد برای چریدن پس غیر آن حیوانی که در غیر این چراگاه‌ها علوفه می‌خورد در آن چیزی نیست.

نتیجه: پس دلیل مسأله هم اجماع و اتفاق علماء بر آن است و هم این‌گونه روایات صریح و روشن و معتبر دلیل این شرط است.

ملاک سائمه بودن حیوان: تا این‌جا گفتیم یشترط در تعلق زکات به انعام ثلاثه اینکه سائمه باشد انما الکلام فی تحدید السؤم یعنی چه موقع این حیوان سائمه است و چه موقع معلوفه است و ملاک و میزان آن چیست؟ البته در این قسمت دو مطلب مورد بحث است.

مطلب اول: معیار در صدق سائمه: مرحوم آقای خویی(ره) در شرح عروه عبارت زیبائی دارند و می‌فرمایند «إنّما الكلام في تحديد السؤم، فقد حُدِّد بين إفراطٍ و تفريط، فعن الشيخ و المحقّق في المعتبر: التحديد بالغلبة في مجموع السنة فلو كانت سائمة سبعة أشهر و معلوفة في خمسة أشهر كفى في صدق السؤم و بإزائه ما اختاره المحقّق في الشرائع و جملة ممّن تأخّر عنه من لزوم استمرار‌ السوم في تمام الحول، بحيث يقدح العلف في الأثناء و لو يوماً واحداً، فيوجب ذلك انقطاع الحول الموجب لاستئناف السؤم»[9] یعنی یک دسته افراط کردند و یک دسته تفریط کردند و از محقق و از شیخ نقل کرده است که سائمه آن است که در طول سال بیشتر مقدار را چرا کند و اگر بیشتر مقدار را علوفه بخورد معلوفه است به این صورت که اگر در سال 7 ماه به صحرا می‌رود و 5 ماه علف می‌خورد در اینجا سائمه است و از شرایع و از متأخرین از علماء نقل کرده است که گفته‌اند در تمام سال باید به صحرا برود تا سائمه باشد و اگر در سال یک روز علف بخورد معلوفه می‌شود. لذا مرحوم آقای خویی می‌فرماید علماء در تحدید سائمه افراط و تفریط کرده‌اند. نتیجه این می‌شود که در مسأله سه قول است.

قول اول: تحدید بالغلبه مثلاً در سال اغلب سائمه باشد مثلاً پنج ماه علف می‌خورد و هفت ماه چرا می‌کند سائمه است.

قول دوم: گفته حتی اگر یک روز در سال علوفه بخورد سائمه نیست. ملاحظه می‌فرمایید دو قول تفاوت بسیار دارد؛ لذا، آقای خوئی(ره) می‌فرماید افراط و تفریط کردند.

قول سوم: قول سوم در مسأله قول مشهور است که می‌گویند مسأله عرفی است و باید ببینیم تعریف عرف از سائمه بودن چیست و می‌گویند اگر در طول سال به صحرا می‌رود و البته گاهی علف به او می‌دهند ضرری به سائمه بودن او نمی‌رساند، مثلاً سرما می‌شود چند روز اتفاق می‌افتد که برخی از روزها به صحرا نرفته‌اند.

مرحوم امام(ره) می‌فرمایند: «مسألة 1 يعتبر السؤم تمام الحول، فلو علفت في أثنائه بما يخرجها عن اسم السائمة في الحول عرفا فلا زكاة، نعم لا يقدح بمثل يوم أو يومين بل عدم قدح أيام قلائل إذا كانت متفرقة جدا غير بعيد»[10] در صدق سائمه بودن تمام الحول ملاک است و باید یک سال سائمه باشد امّا اگر در اثناء سال به گونه‌ای شد که صدق عرفی سائمه بودن نمی‌کند اخلال می‌رساند به سائمه بودن مانند اینکه یک ماه به صحرا نرود، این به سائمه بودن مضر است. «نعم لایقدح بمثل یوم او یومین بل عدم قدح ایام قلائل»[11] بله یک روز و دو روز و یا ایام کم به طور متفرقه در یک ماه یک روز یا در ماه دیگر دو روز معلوفه است ضرری به سائمه بودن نمی‌رساند و صدق عرفی آن را باید ملاحظه نمود.

مطلب دوم: مراد از صحرا روی و چرا کردن: مطلب دیگر اینکه مراد از صحرا رفتن این است که زمان علوفه خوردن به صحرا برود و اگر در غیر آن زمان در طویله علوفه بخورد هم مضر نیست مثلا روز به صحرا می‌رود، و در صحرا چرا می‌کند و عصر که به منزل برگشت علی‌القاعده در آخور ولو از علوفه حیوانات دیگر می‌خورد مضر نیست؛ یا برخی علوفه را در شب معمولاً می‌دهند پس میزان عرف است و مشهور علماء هم همین را می‌گویند و مرحوم امام(ره) هم همین قول را دارند.

بحث بعدی اینکه در صدق معلوفه بودن آیا علف را باید بیاورند و بخورد یا اینکه اگر مالک زمینی دارد و به آن‌جا می‌برد و علف می‌خورند صدق معلوفه بودن می‌کند برای بحث بعدی انشاءاله.

تذکر اخلاقی: فردا روز چهارشنبه بنابر قولی روز هشتم ماه صفر شهادت امام مجتبی(ع) است. جمعی از بزرگان معتقدند که امام مجتبی(ع) مظلوم است خوب است شهادتش مظلومانه نباشد چون شهادت مشهورش بیست و هشتم ماه صفر است و مصادف با رحلت حضرت ختمی مرتبت(ص) است و بیشتر روی رحلت پیامبر(ص) توجه می‌شود و شهادت امام مجتبی(ع) بیشتر در سایه قرار می‌گیرد؛ لذا، خوب است روز هشتم صفر که به قول غیر مشهور روز شهادت امام مجتبی(ع) است، به طور مسقل به عنوان شهادت امام دوم شیعیان گرامی داشته شود و جلسات عزا بنام آن حضرت باشد حتی مرحوم آیت‌الله العظمی گلپایگانی و مرحوم آیت‌الله العظمی فاضل خیلی روی این روز تأکید داشتند الأن مراجع حاضر بر این عقیده هستند حتی چند سال با دفتر مقام معظم رهبری هماهنگی کردیم و صدا و سیما هم این روز را به عنوان شهادت گرامی می‌دارند، لذا فردا درس تعطیل است.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.