درس خارج فقه استاد مقتدایی
91/03/01
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الديات(دیه دندان)
گفتیم در دیه کل دندان‌ها دو مطلب مورد اجماع و اتفاق است.
مطلب اول: از بین رفتن کل دندان‌ها بالاجماع و اتفاق فقهاء دیه کامله دارد.
مطلب دوم: همین دیه کامله کل دندان‌ها بالاجماع و اتفاق فقهاء بین 28 دندانی که انسان خلقتا دارد تقسیم می‌شود. و گفتیم دندان اضافه یعنی دندان‌های نواجذ (عقل) دندان زائدی که کسی علاوه بر 28 دندان داشته باشد دیه ندارد.
و در تقسیم دیه بر 28 دندان دو بخش مقادیم (12 عدد) و مواخیر (16عدد) مورد توجه بودند. و دیه هر کدام از مقادیم 50 دینار بود. و دیه هر کدام از مواخیر 25 دینار بود.
دلیل مسأله: و گفتیم تقسیم دیه بر 28 دندان سه دلیل دارد.
دلیل اول: اجماع: که دیروز مطرح شد.
دلیل سوم: روایت مشایخ ثلاث
[2]
[5]
: گرچه گفتند از نظر سند ضعیف است ولی با آن شهرت و اجماع جبران می‌شود.
«عن الحکم بن عتیبه
[6]
[7]
قال قلت لابی جعفر(ع) بعض الناس فی فیه اثنان وثلاثون سنا وبعضهم لهم ثمانیة وعشرون سنا فعلی کم تقسم دیة الاسنان؟» حکم بن عتیبه می‌گوید از امام باقر(ع) پرسیدم؛ برخی از انسان‌ها 33 عدد دندان دارند و برخی دیگر 28 عدد دندان دارند بنابراین دیه دندان که بر کل دندان‌ها تقسیم می‌شود آیا باید بر 33 تقسیم شود یا بر 28 عدد تقسیم شود؟ «فقال الخلقة انما هی ثمانیة وعشرون سنا اثنتی عشرة فی مقادیم الفم وست عشر فی مواخیره فعلی هذا قسمة دیة الاسنان فدیة کل سن من المقادیم اذا کسرت حتی تذهب خمس مأة درهم فدیتها کلها ستة آلاف درهم وفی کل سن من المواخیر اذا کسرت حتی تذهب فان دیتها مأتا وخمسون درهما وهی ستة عشر سنا فدیتها کلها اربعة آلاف درهم وانما وضعت الدیة علی هذا فما زاد علی ثمانیة وعشرین سنا فلا دیة له وما نقص فلا دیة له هکذا وجدناه فی کتاب علی(ع)»
امام باقر(ع) در جواب فرمود تناسب با خلقت انسان مورد نظر است و خلقت انسان‌ها بر 28 عدد دندان است گرچه در برخی از انسان‌ها با روئیدن 4 عدد دندان عقل عدد دندان‌ها به 33 می‌رسد کل دندان‌های خلقتی به دو بخش مقادیم و مواخیر تقسیم می‌شود تعداد دندان‌های مقادیم 12 عدد و تعداد دندان‌های مواخیر 16 عدد است و دیه هر یک از دندان‌های مقادیم 500 درهم است و مجموع مقادیم شش هزار درهم دیه دارد. و دیه هر یک از دندان‌های مواخیر 250 درهم است و مجموع مواخیر چهارهزار درهم دیه دارد.
در ادامه روایت؛ امام(ع) به حصر می‌فرماید دیه انسان به همین روش بر 28 عدد دندان تقسیم می‌شود و اگر کسی بیش از 28 عدد دندان داشته باشد نسبت به مازاد دیه ثابت نیست یعنی چهار دندان در محاسبه کل دیه بر دندان به حساب نمی‌آید و اگر خود چهار عدد دندان عقل آسیب ببیند حکومت و ارش ثابت است. امام(ع) در پایان فرمودند در کتاب ظریف که قضاوت‌های امیرالمؤمنین است اینگونه حکم شده است.
بررسی روایات معارض:
روایات صحیحه‌ای داریم که دیه دندان‌ها را مساوی می‌داند یعنی بین مقادیم و مواخیر تفاوت نمی‌گذارد.
1- صحیحه عبدالله بن سنان
[8]
«عن ابی عبدالله قال الاسنان کلها سواء فی کل سن خمس مأة درهم»
2- معتبره سماعه
[9]
«قال سألته عن الاسنان فقال هی فی الدیة سواء»
3- کتاب ظریف
[10]
از امیرالمومنین(ع) «وفی الاسنان فی کل سن خمسون دینار والاسنان کلها سواء»
مناقشه در روایات معارض:
اولا: با توجه به اشکالی که در این روایات معارض هست اطلاق این روایات قابل قبول نیست زیرا دیه‌ای که در این روایات معارض ذکر می‌کنند بیشتر از دیه کامل می‌شود و مسلم و اجماعی است که کل دندان‌ها فقط یک دیه کامل دارد و بیشتر از یک دیه کامل ندارد.
ثانیا: این روایات که می‌گوید دیه همه مساوی است با آن روایات تقسیم بر اساس مقادیم و مواخیر معارض است. در نتیجه یا باید راه جمعی پیدا شود و یا هر دو گروه روایت اسقاط شود.
بررسی راه جمع:
راه جمع اول: مرحوم شیخ در تهذیبین
[11]
[12]
می‌فرماید به این روایات یک قید می‌زنیم و می‌گوییم روایات عبدالله بن سنان و سماعة و کتاب ظریف اینکه می‌فرماید «الاسنان کلها سواء» یعنی اسنان مقادیم که مساوی هستند هر کدام 50 دینار دیه دارند و قرینه این قید و حمل بر تساوی در دیه مقادیم این است که دندان‌های مقادیم همگی همواره در معرض خطر هستند لذا دیه را برای آن دندان‌هایی که در معرض خطر هستند تعیین می‌کنند.
اقول: به نظر می‌رسد راه جمعی که مرحوم شیخ فرموده‌اند تقریبا مشکل تعارض را حل می‌کند.
راه جمع دوم: گروهی روایات تساوی دیه کل انسان را حمل بر تقیه کردند زیرا عامه بالاتفاق دیه اسنان را مساوی می‌دانند؛ پس روایات تساوی از باب تقیه صادر گردید.
نتیجه: به نظر می‌رسد مطلب تمام است به این صورت که؛
1- دیه کل دندان‌ها دیه کامل است.
2- تعداد دندان‌ها 28 عدد است.
3- دندان‌ها به مقادیم و مواخیر تقسیم می‌شوند و 60 درصد دیه کامله در 12 عدد دندان مقادیم به تساوی و 40 درصد دیه کامله در 16 عدد دندان مواخیر به تساوی تقسیم می‌شود.
مسأله2: «لو نقصت الاسنان عن ثمان وعشرین نقص من الدیة بإزائه کان النقص خلقتا أو عارضا»
اگر به هر علت چه خلقتا یا در اثر آفت و آسیب وارده دندان‌های انسانی کمتر از 28 عدد باشد این تعدادی که از 28 عدد کم شود از دور دیه خارج است یعنی اگر برای مثال 8 عدد از 28 عدد دندان چه از مقادیم یا از مواخیر خلقتا یا به آسیب کم شود کل دیه بر کل 28 دندان تقسیم می‌شود اما مثلا اگر تمام مقادیم را فاقد است آن 8 عددی که از قبل خلقتا یا به آسیب فاقد بود به اندازه هر عدد 500 درهم کسر می‌شود و باقی از 60 درصد مقادیم به مجنی علیه پرداخت می‌شود.
مسأله 3: «ليس للزائد على ثمان وعشرين دية مقدرة، والظاهر الرجوع إلى الحكومة، سواء كانت الزيادة من قبيل الواجب التي هي في رديف الأسنان أو نبت الزائد جنبها داخلا أو خارجا، ولو لم يكن في قلعها نقص أو زاد كمالا فلا شئ وإن كان الفاعل ظالما آثما، وللحاكم تعزيره.» در مسأله 3 فروعی مطرح است:
فرع اول: اگر دندان‌های انسانی به هر علت چه خلقتا یا بعدها به هر علت زاید بر 28 عدد باشد و چه این دندان زاید در ردیف همان 28 عدد باشد و یا دندان زاید در خارج ردیف 28 عدد از داخل یعنی طرف زبان و یا از خارج یعنی طرف لب باشد هیچکدام دیه ندارد.
فرع دوم: اگر دندان زاید همراه با خود دندان اصلی کنده بشود همان دیه دندان اصلی کافی است و دندان زاید دیه و یا ارش هم ندارد.
فرع سوم: اگر دندان زاید مستقلا کنده شد و دندان اصلی کنده نشد بابت دندان زاید ارش ثابت است چون یک نقصی ایجاد شده و مقدر شرعی ندارد پس حکومت و ارش تعیین می‌شود.
ادامه مسأله 3 برای بعد ان شاءالله
وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین
[1] وسائل الشیعة 29: 342، کتاب الدیات، ابواب دیات الاعضاء، باب38، ح1، ط آل البیت.
[2] الکافی 7: 329، ح1، ط دارالکتب الاسلامیة.
[3] من لا یحضره الفقیه 4: 137، ح 5304، ط جماعة المدرسین.
[4] تهذیب الاحکام 10: 254، ح1005، ط دارالکتب الاسلامیة.
[5] الاستبصار 4: 288، ح 1089، ط دارالکتب الاسلامیة.
[6] وسائل الشیعة 29: 342، کتاب الدیات، ابواب دیات الاعضاء، باب38، ح2، ط آل البیت.
[7] روایت بواسطه همین حکم بن عتیبه ضعیف است روایت 1و2 باب 38 ابواب دیات اعضاء
[8] وسائل الشیعة 29: 344، کتاب الدیات، ابواب دیات الاعضاء، باب38، ح3، ط آل البیت.
[9] وسائل الشیعة 29: 344، کتاب الدیات، ابواب دیات الاعضاء، باب38، ح4، ط آل البیت.
[10] وسائل الشیعة 29: 297، کتاب الدیات، ابواب دیات الاعضاء، باب8، ح1، ط آل البیت.
[11] تهذیب الاحکام 10: 255، ح 1007، ط دارالکتب الاسلامیة: «فالوجه في هذين الخبرين والخبر الذي قدمناه في رواية العلا بن الفضيل أن نحملها على الثنايا ومقاديم الأسنان دون مواخيرها، لأنها هي المتساوية في الدية، ودية كل واحد منها خمسمائة درهم حسب ما قدمناه، وإنما جعلنا ذلك للخبر الذي رويناه مفصلا من الفرق بين مواخير الأسنان ومقاديمها ولا يجوز ان تتضاد الاخبار.»
[12] الاستبصار 4: 289، ح1093، ط دارالکتب الاسلامیة: «فالوجه في هذه الأخبار أن نحملها على الانسان التي هي المقاديم دون المواخير لأنها هي المتساوية في وجوب الدية في كل واحد منها خمسمائة حسب ما فصل في الرواية الأولى، وينبغي أن يبني المجمل على المفصل لما بيناه في غير موضع، ولو لم يكن المراد ما قلناه لكانت الدية تزيد على الدية الكاملة إذا أوجب في كل سن خمسمائة لان جميعها ثمانية وعشرون سنا وذلك لا يذهب إليه أحد.»
