موضوع: فقه الاسره/صله الارحام و قطیعتها /بررسی شرائط صله مالی با ارحام

سخن در شرائط وجوب صله مالی با ارحام بود.

استاد محترم شرئط را به دو قسم لحاظ فرمودند :

1 شرائط انفاق شده یا همان عمودین

2 شرائط انفاق کننده

ابتدا در قسمت اول صحبت کردیم و فرمایش مرحوم امام راحل ره را بیان کردیم.

شرط اول این بود که عمودین مبتلا به فقر باشند ، فقر هم باید حالی و فعلی باشد و این فقر ثمره کم کاری و سوء اختیار خودشان نباشد.

لا یخفی در فرمایش مرحوم امام راحل چند نکته قابل توجه است :

1 - ـ با توجه به روایات از طوایف ثلاثه که خواندیم و پس از حل تعارض و وجه جمع و بیان مقصود نهایی از مجموع این روایات که وجوب صله مالی مختص به فرض عمودین و ملحقات آن ها می باشد قهرا در کلام امام راحل هم باید مقصود از انفاق به «قریب» ، همین عمودین بوده باشد.

2 – در اصل اشتراط فقر برای ترتب وجوب صله مالی هیچ اشکالی نیست تا حدی که برخی از فقها مثل مرحوم صاحب جواهر[1] ادعای اجماع کرده اند و البته این اجماع مدرکی است و اعتباری ندارد لکن گذشته از اجماع ، ملاک این شرط فقر از باب سنخیت و تناسب حکم و موضوع روشن و بدیهی است. هر حکمی باید متناسب موضوع باشد. زمانی عقلا حکم به انفاق می کنند که طرف مقابل نیاز داشته باشد و در صورت عدم نیاز در مواردی موجب اذیت و ناراحتی اشخاص هم می شود. البته استاد در سابق بیان فرموده اند که قاعده سنخیت را در صورتی قبول دارند که مستند و پشتوانه محکمی داشته باشد که ما نحن فیه از همین باب است یعنی سیره و عرف عقلا مستند محکمی محسوب می شود.

مضاف بر آنکه از برخی از روایات هم این شرط فقر قابل اثبات است مثل :

قول النبی صلی الله علیه و اله :

لَا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ‌ مُحْتَاجٌ[2] ‌

در وقت دوران امر بین صدقه ، کار خیر ، کمک به مسجد و ... و بین کمک به ارحام ، حضرت دستور به انجام مورد دوم می دهند. البته این به معنای غلط بودن انجام کار خیر نیست ، بلکه به نظر برخی از فقها اینجا از باب دلالت اقتضا قید کامله مقدر است مثل لا صلاه لجار المسجد الا فی المسجد[3] و وجه اتم صدقه کمک به ارحام است اما دیگر کارهای خیر بدون اجر و مزد نیست.

در این روایت قید محتاج دلالت بر اشتراط فقر دارد.

2 – قول مولانا صاحب العصر والزمان عجل الله فرجه الشریف به نقل از حمیری :

لَا يَقْبَلُ‌ اللَّهُ‌ الصَّدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاج‌ [4]

این روایت هم شبیه به روایت سابق است.

همانطور که ملاحظه می فرمایید در این دو روایت برای صدقه و احسان (که همان صله مالی هست ) نسبت به اقربا و ارحام قید احتیاج و فقر تصریح شده است.

علی ای حال به سه ملاکی که گفته شد ، وجه اشتراط فقر در وجوب صله مالی احراز می شود.

تا اینجا شرائط عمودین بیان شد.

شرائط انفاق کننده

مرحوم امام راحل ره در تحریر می فرماید :

مسألة 4 يشترط في وجوب النفقة على القريب قدرة المنفق على نفقته بعد نفقة نفسه و نفقة زوجته‌ لو كانت له زوجة دائمة،

فلو حصل عنده قدر كفاية نفسه خاصة اقتصر على نفسه، و لو فضل منه شي‌ء و كانت له زوجة فلزوجته، و لو فضل شي‌ء فللأبوين و الأولاد[5]

شرط است که شخص انفاق کننده ، قدرت انفاق داشته باشد. البته بعد از انفاق و خرجی خودش و همسر دائمه اش. قید دائمه بیان شد چون زوجه منقطعه واجب النفقه نیست بلکه به تعبیر صاحب جواهر انهن مستاجرات[6] .

لذا اگر مقداری مال به شخص برسد که کفایت نفقه خودش را بدهد فقط ، اولویت نفس شخص است و حتی به زوجه هم نمی رسد. زیرا حفظ نفس واجب است. در مقام دوران بین حق خود و نفقه زوجه ، حق نفس مقدم است. این مساله ممکن است برای بعضی نفوس سنگین باشد چرا که مخالف جنبه اخلاقی است اما ما در مقام بررسی فقهی مساله هستیم و دایره اخلاق را جدای از فقه می دانیم هرچند در دایره دین داری هر دو جنبه باید لحاظ و مراعات شود و در نتیجه هر دو جنبه با هم معمول بها است.

لذا اگر به قدر کفایت بود ، اقتصار بر نفس می شود.

اگر بیشتر بود هم نفس هم نفقه زوجه را بدهد.

اگر بیشتر بود هم نفس هم نفقه زوجه هم انفاق عمودین را امتثال کند

اگر بیشتر بود هم نفس هم نفقه زوجه هم انفاق عمودین هم کمک به سایر ارحام را امتثال کند

اگر بیشتر بود هم نفس هم نفقه زوجه هم انفاق عمودین هم کمک به سایر ارحام هم کمک به کارهای خیر و مسجد سازی کند.

اگر بیشتر بود هم نفس هم نفقه زوجه هم انفاق عمودین هم کمک به سایر ارحام هم کمک به کارهای خیر و مسجد سازی هم به غزه کمک کند.

البته گاهی با امر فقیه و ولی جامعه ، به عنوان حکم ثانوی ، ممکن است ترتیب این موارد تفاوت پیدا کند. مثلا شرایط خاصی باشد که کمک به غزه مقدم بر انفاق و کمک به سایر ارحام باشد.