درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: حکم جاهل مقصّر در اخلال در نماز/ مسئله 3/ خلل و اقسام آن/ کتاب الصلوة

دو مسئله‌ی مشکل داشتیم و علی کل حالٍ از دو مسئله گذشتیم و ما قائل به قول غیرمتعارف بودیم، اما مشهور در میان اصحاب، قول متعارف را قبول کرده بودند. یک مسئله این بود که اگر نماز را باطل بخوانیم ولو عرفیّت هم داشته باشد، این نماز باطل است. این قول مشهور است و مرحوم سیّد هم فرمودند: «ولو بحرکة ولو بحرفٍ» و ما قبول نکردیم و گفتیم که نمازی که واجب است و قضا ندارد، نماز متداول بین مردم است. به عبارت دیگر نماز صحیح اما غلط دار است. در این باره گذشتیم. قول ما قول شاذی بود اما مجبور بودیم قبول کنیم؛ برای اینکه اگر قبول نمی‌کردیم لازم می‌آمد که نماز نصف مردم بلکه بیشتر آنها باطل باشد. به این که نمی‌توانستیم ملتزم شویم، بنابراین می‌گفتیم نماز متداول بین مردم. اما بالاخره عرفاً نماز باشد.

إذا حصل الاخلال بزيادة أو نقصان جهلا بالحكم فإن كان بترك شرط ركن كالاخلال بالطهارة الحدثية أو بالقبلة بأن صلى مستدبرا أو إلى اليمين أو اليسارأو بالوقت بأن صلى قبل دخوله أو بنقصان ركعة أو ركوع أو غيرهما من الأجزاء الركنية أو بزيادة ركن بطلت الصلاة... [1]

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ- الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ- ثُمَّ قَالَ (ع) الْقِرَاءَةُ سُنَّةٌ وَ التَّشَهُّدُ سُنَّةٌ- وَ التَّكْبِيرُ سُنَّةٌ وَ لَا يَنْقُضُ السُّنَّةُ الْفَرِيضَةَ.[2]

خدا درجاتش عالیست عالیتر کند، استاد عزیز ما آقای بروجردی«رحمت‌الله‌علیه» نقل می‌کردند که من در وقت احتیاط می‌کردم. در آخر کار هم آقای بروجردی دست از احتیاطشان برنداشته بودند. نماز مغرب و عشا را در صحن مطهر در زمانی می‌خواندند که تاریک شده بود و می‌گفتند در مسجد حکیم پیش آقای کلباسی درس می‌خواندیم و ظهر تمام می‌شد. یک روز به من گفتند ظهر است و اول وقت است، بلند شو و نماز بخوان. آقای بروجردی«رحمت‌الله‌علیه» می‌فرمودند من شانه شانه کردم یعنی از یک طرف می‌خواستم حرف ایشان را بشنوم و از یک طرف یقین به وقت نداشتم. آقای کلباسی«رحمت‌الله‌علیه» به من فرمودند بلند شو و بگو نماز ظهر باطل به جا می‌آورم قربة الی الله. وسواسی‌ها هم در هرچه وسواس داشته باشند، راهش همین است. دوای وسواسی، بی‌اعتنایی و بی‌تفاوتی است. آدم وسواسی که دردش بزرگ است و بزرگترین دردها این درد وسواسی است که دنیا و آخرتش را از بین می‌برد و اگر بخواهد خوب شود، هیچ چاره‌ای ندارد به جز بی‌اعتنایی. همین که آقای کلباسی«رحمت‌الله‌علیه» به آقای بروجردی گفته بودند بگو نماز باطل به جا می‌آورم قربة الی الله. جداً ما در فقه‌مان باید آن دقت‌های عقلی نباشد. باید این دقت‌های عرف ناپسند نباشد. باید نماز صحیح بخوانیم اما متداول در میان مردم باشد. باید در نمازمان و در مابقی عباداتمان دقت عقلی نداشته باشیم و متعارف باشد. «الامام الکاظم (ع) خیر الأمور أوسطها»[3] ؛ اگر به این عمل کردیم، این دو مسئله‌ی ما هم که خیلی مشکل است حل می‌شود. یکی اینکه بگوییم دقت‌های فقهی در نماز نباشد و نماز باید بخوانیم به صورت متداول، ولو تجوید تجویدگران نباشد. ولو اینکه حسابی مسئله دان نباشیم. بالاخره باید نماز صحیح بخوانیم، اما متداول. دیگری هم راجع به جاهل مقصّر که همیشه زمان معصومین تا الان بیش از نصف مردم راجع به نه تنها نماز بلکه راجع به همه‌ی احکامشان مسئله نمی‌دانند. در این هم باید جاهل مقصر را معذور بدانیم و اگر به واسطه‌ی جهلش چیزی به جا آورد که با صحت نماز سازگاری ندارد، اعتنا نکنیم و بگوییم صحیح است الاّ شاذاً و الاّ ما أخرجه الدلیل.

همه‌ی این بحث‌ها سرچشمه می‌گیرد از اینکه باید قاعده‌ی توسط در زندگی و من جمله در عبادات مراعات شود. در خانه اگر حال توسط نباشد، منجر به مصائبی می‌شود. در معاملات اگر حال توسط مراعات نشود، به جای نابابی می‌رسد و به حال وسواسی‌گری می‌رسد. «خیر الأمور أوسطها»؛ باید مسئله دان باشیم و اگر مسئله دان نباشیم، جاهل مقصر ولو معذور باشد و نمازش صحیح باشد اما گناه کرده و اما بالاخره اگر العیاذبالله گناهکاریم، جاهل مقصر، معذور است. اگر گناه کردیم نماز متداول ما مثل مردم صحیح است و اعاده و قضاء ندارد.