درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: آمین گفتن بعد از ولاالضالین/ مبطلات نماز‌/ کتاب الصلاة

مسئله‌ی امروزمان یک مسئله‌ی مشکلی است و رفع آن مشکل‌تر است. اما در کتابهای فقهی ساده از آن گذشته‌اند و من جمله صاحب جواهر با چند سطری با نقل اختلافی و اهمیت ندادن به آن اختلاف از مسئله گذشته است.

العاشر: تعمد قول: آمین بعد تمام الفاتحة لغیر ضرورة من غیر فرق بین الاجهار به والاسرار للإمام والمأموم والمنفرد، ولا بأس به فی غیر المقام المزبور بقصد الدعاء، کما لا بأس به مع السهو وفی حال الضرورة بل قد یجب معها، ولو ترکها أثم لکن تصح صلاته على الأقوى.[1]

یکی از چیزهایی که نماز را باطل می‌کند گفتن آمین بعد از والضالین است می فرماید فرق نمی‌کند که مانند سنی ها وقتی امام جماعت می گوید والضالین همه مأمومین با صدای بلند با هم بگویند آمین یا آهسته بگویند، یا در نماز فرادی بگوید و بالاخره آمین گفتن بعد از حمد نماز را باطل می کند. و می فرماید اگر به عنوان دعا بگوید و در غیر آن جا که عامه می گویند نماز اشکال ندارد. مثل اینکه دعا می کند اللهم اغفر لی و لوالدیه و بعد می گوید آمین، پس این آمین دعا است یعنی استجب، خدایا دعا کردم مستجاب بفرما. می فرماید این اشکال ندارد.

مسئله بعدی می فرماید الّا در ضرورت ، مثل اینکه در جماعت سنی ها شرکت کرده است آنها می گویند آمین، او هم می‌گوید آمین، اشکال ندارد بلکه اگر نگوید گناه کرده است. باید تقیه بکند و تقیّه نکرده است و چون تقیّه نکرده است گناه کرده است. اما نماز او صحیح می باشد. این خلاصه‌ی فرمایش مرحوم سید «رضوان اللّه تعالی علیه» است. دلیل آن هم این است که علاوه بر اینکه روایت داریم گفته اند که این بدعت است و بدعت در نماز حرام است، وقتی حرام شد دیگر خواه یا ناخواه آن حرام نماز را باطل میکند.

زیرا به دلیل اینکه جزء نماز است در آن بدعت گذاشته است و آن نهی در عبادت است و نهی در عبادت موجب فساد می‌شود.

یک قدری بالاتر می‌فرمایند که: نماز باطل است در ضرورت باید بگوید برای اینکه تقیّه است و واجب است طبق تقیّه عمل بکند. ولی اگر نگفت، می گویند نماز باطل نیست برای اینکه اگر نگفت و خلاف تقیّه کرد جزئی از نماز نیامده و وقتی جزئی از نماز نیاید نماز باطل می‌شود. مرحوم سید این را قبول ندارد و می‌فرماید یک واجبی نیامده و آن واجب جزء نماز نیست بنابراین خلاف تقیّه کرده است و حرام است اما نماز صحیح است. و این خلاصه‌ی فرمایش مرحوم سید «رضوان اللّه تعالی علیه» است.

همانطور که گفته‌ام مرحوم سید متابعت از صاحب جواهر کرده است و تا آخر همان که صاحب جواهر فرموده اند مرحوم سید هم در «عروه» فرموده است. مرحوم صاحب جواهر نقل می‌کند که صاحب مدارک گفته است اصلا هیچ جایی نماز را باطل نمی‌کند و این تکلیفی که داریم آمین را باید در حال تقیّه بگوییم وقتی تکلیف شد مثل این است که بگوید به نامحرم نگاه نکن و او به نامحرم نگاه کند نماز درست است و گناه کرده، قضیه آمین هم چنین است، گفته‌اند آمین نگویید و آمین بگویید در حال تقیّه، و او آمین نگفته و گناه کرده و ترک واجب کرده است. اما نماز باطل نیست.

لذا آمین بعد از والضالین در تقیّه جزء نماز است، و وقتی که جزء نیامد «اذا انتفی الجزء ان انتفی الکلّ» و نماز باطل است؛ این خلاصه‌ی حرفها است که مرحوم صاحب جواهر جمع کرده از بزرگان اما به طول اشاره در نصف صفحه مطلب را تمام کرده است و ما یکی یکی آنها را می‌گوییم.

مطلب اول: آمین گفتن، نماز را باطل می‌کند آنطوری که عامّه می‌گویند. یعنی عامّه در غیر «والضالین» آن هم در جماعت، آمین در نمازشان نیست. وقتی امام جماعت می‌گوید «والضالین»، سنّی‌ها آمین می‌گویند و در اینجا باید بگوییم بدعت است از خود درآوری است و پیغمبر اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله» این را نداشتند. نهی ائمه‌ی طاهرین است بنابراین یک بدعت در دین گذاشته‌اند ولو دعا هم هست اما این کار سنّی، بدعت است و بدعت حرام می‌باشد و چیزی که حرام است نهی در عبادت است و نماز را باطل می‌کند.

اما ایراد این است که آنها به عنوان جزء نماز آمین نمی‌گویند بلکه امام جماعت می‌گوید خدایا ما را هدایت کن «اهدنا الصراط المستقیم» خدایا ما را گمراه نکن، «و الضالین» و آنها می‌گویند «اللّهم استجب» و آمین می‌گویند، بنابراین به عنوان جزء نماز نمی‌گویند وقتی به عنوان جزء نماز نگفتند دیگر بدعت نیست.

وقتی که امام جماعت می‌گویند «والضالین» آنها می‌گویند «اللهم استجب» خدایا مستجاب کن؛ و هر چه دعا یا قرآن و یا ذکر است در نماز اشکال ندارد. وقتی اشکال نداشت بنابراین باید بگوییم که او بدعت نمی‌گذارد و دعا می‌کند، و دعا در نماز، نماز را باطل نمی‌کند بلکه به نماز فضیلت می‌دهد.

مثل اینکه کسی فرادی نماز می‌خواهد، حالی پیدا می‌کرده و وقتی گفت «والضالین» به جای آمین می‌گوید «اللهم استجب لنا» این دعا است و باید بگوییم نماز باطل نیست. بلکه گناه هم نیست، امّا ائمه‌ی طاهرین «سلام‌الله‌علیهم» می‌فرمایند سیرۀ پیغمبر «صلی‌الله‌علیه‌وآله» نبوده است و پیغمبر اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله» «والضالین» می‌گفته‌اند و خودشان دعا نداشته‌اند، مأمومین پیغمبر اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله» هم دعا نداشته‌اند، این از خود درآوری در زمان بعد از پیغمبر اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله» است و یک بدعت می‌باشد و بدعت در نماز، نهی در عبادت است و نهی در عبادت نماز را باطل می‌کند.

صاحب مدارک می‌گوید: بگویید نهی است امّا نهی در عبادت نیست، نهی در «آمین» است. وقتی نهی در «آمین» باشد مثل این است که نهی می‌کند از نگاه به نامحرم، نگاه به نامحرم نماز را باطل نمی‌کند ولی حرام است، اینجا هم چنین است. او دعا کرده است و دعا گفتن در نماز، نماز را باطل نمی‌کند، پیغمبر «صلی‌الله‌علیه‌وآله» دعا نمی‌کرده‌اند و ائمه‌ی «سلام‌الله‌علیهم» هم گفته‌اند این کار را انجام ندهید به دلیل اینکه سیرۀ پیغمبر «صلی‌الله‌علیه‌وآله» عمل شود گفته‌اند پیغمبر «صلی‌الله‌علیه‌وآله» نداشته است شما هم نداشته باشید.

لذا مرحوم سید در اینجا می‌فرماید اگر غیر از بعد «والضالین» شد نماز باطل نیست، یعنی مثلاً در قنوتش می‌گوید «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الآخرة حسنه و قنا عذاب النار». یک معنایش این است که خدایا! در دنیا یک زن صالح و شایسته، یا اگر زن بگوید «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه» یک شوهر با اخلاق و خوب، «و فی الاخره الحسنه» وقتی می‌گوید «ربنا آتنا» می‌گوید آمین. به جای آمین گاهی «اللهم استجب لنا» می‌گوید، همینطور که «اللّهم استجب لنا» نماز را باطل نمی‌کند و حرام هم نیست آمین در بعد از «والضالین» نماز را باطل نمی‌کند و حرام نیست، اگر بخواهید بگویید حرام است باید بگوید که آمین را یک رسمی در نماز کرده‌اند و نهی شده از این رسم، مثل اینکه نهی شده از گناه در نماز. همانطور که گناه در نماز، نماز را باطل نمی‌کند و حرام است آمین هم نهی شده است بعد از «والضالین» اما جاهای دیگر نهی نشده است لذا در خصوص بعد از «والضالین» برای اینکه ما متابعت از آنها نکنیم و در روایات داریم متابعت از آنها ضلالت یا گناه است نماز را باطل نمی‌کند.

لذا عامّه به عنوان کلام آدمی که نمی‌گویند آمین، آمین را به عنوان دعا می‌گویند، یعنی وقتی که امام جماعت می‌گوید خدایا ما را گمراه نکن، آنها به جای اینکه بگویند «اللهم استجب لنا» می‌گویند آمین.

کلام آدمی آن است که دعا نباشد، و اما اگر دعا شد چرا نماز باطل باشد، لذا مرحوم صاحب مدارک می‌فرماید بگویید حرام است، مرحوم سید ترسیده‌اند این حرف را بزنند لذا در عروه می‌فرمایند، این آمین در خصوص بعد از «والضالین» است. آنچه که عامّه می‌گویند. و اما اگر در غیر از آنجا باشد اگر آمین بگویند اشکال ندارد، چرا؟ برای اینکه دعا است.

در وقتی که امام جماعت می‌گوید «والضالین» آنها می‌گویند «آمین» یعنی «اللهم استجب لنا» چرا نماز باطل باشد. اما مشهور در میان اصحاب است که بلکه خود صاحب جواهر ادعای اجماع می‌کند، صاحب مدارک هم ادعای اجماع می‌کند، اما اجماعت اهمیت نمی‌دهد برای اینکه صاحب مدارک انصافاً انسان محققی بوده است ولی با شهرت مخالفت داشته‌اند. و او می‌گوید حرام است اما نماز باطل نیست. و به صاحب مدارک عرض می‌کنیم چرا حرام است؟ شما می‌گویید به عنوان دعا «آمین» می‌گوید، وقتی به عنوان دعا می‌گوید آمین، این دعا می‌شود از خودش یا امام جماعت بعد از «والضالین»، همانطور که «اللهم استجب لنا» نماز را باطل نمیکند و گناه هم نیست، این هم باید بگوییم نماز را باطل نمی‌کند و گناه هم نیست، در حقیقت اگر دقت در کلام صاحب مدارک بشود صاحب مدارک می گوید این آمین نماز را باطل نمی‌کند، بلکه حرام هم نیست، برای خاطر اینکه یک دعا است و دعا در نماز، نماز را باطل نمی‌کند.

اگر سنّی روی منبر بگوید خدایا همه‌ی ما را بیامرز، یک کسی از سنی ها منبر رفته است می‌گوید خدایا همه‌ی ما رابیامرز، همه‌ی ما می‌گوییم آمین. همانطور که منبری، روی منبر می‌رود هفت هشت دعا می‌کند و ما هفت هشت مرتبه می‌گوییم آمین، همانطور هم سنّی دعا می‌کند و ما هم می‌گوییم آمین.

این خلاصه‌ی حرف است و اینکه آخرین مسئله‌ی این است و فقط مربوط به آمین نیست، و قبلاً گفته‌ام اگر کسی باید تقیّه کند و نکرد آیا نمازش باطل است یا نه؟ مشهور در میان اصحاب است که می‌گویند نمازش باطل است. چرا؟ برای اینکه جزئی از نماز را باید بیاورد، جزء را نیاورده، «اذا انتفی الکل و ان انتفی الجزء» مرحوم سید می فرماید این جزء نماز نیست، این منهی عنه است و چون منهی عنه است یک گناه خارج از نماز است بنابراین اگر او تقیّه نکرد و مهر گذاشت اگر تقیّه نکرد و آمین نگفت نماز او صحیح است اما گناه کرده است مرحوم سید می‌گویند نماز او صحیح است اما گناه کرده است.

لذا یک مسئله‌ی بغرنجی است باید روی آن فکر کرد، باید خودمان انتخاب کنیم چیزی را، می‌خواستم بحث را تمام کنم ولی نشد بنابراین از همه تقاضا دارم روی این بحث که بحث مشکلی است در فقه، فکر بکنید تا فردا شاید شما بتوانید این بحث مشکل را حل کنید به امید خدا.