درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: درباره‌ی تلاوت قرآن/ تعقیبات و صلوات بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)‌/ کتاب الصلاة

بعد از آنکه افعال نماز تمام شد، مرحوم سیّد «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» چند مطلب برای نماز فرمودند. اول قنوت، دوم تعقیب، سوم صلوات و چهارم قرآن بود.

راجع به قرآن، جمله‌ای که اول دارند اینست که خواندن قرآن واجب کفایی است، اما برای همه مستحب است. واجب است که زمین نماند و قرآن در میان مردم زنده باشد، اما برای همه واجب نیست؛ لذا واجب کفایی است، به این معنا که باید زمین نماند و برای همه مستحب است.

این فرمایش مرحوم سیّد، فرمایش مشهور در میان اصحاب است؛ یعنی این جمله‌ی مرحوم سید که می‌فرماید: «یجب تعلّم القران و تعلیمه کفایتاً و یستحب کلّ منهما عینین»؛ این مشهور در میان اصحاب است، اما این فرمایش با آیات قرآن جور درنمی‌آید و با روش پیغمبر اکرم و سیره‌ی پیغمبر اکرم و حتی بعدش سیره‌ی مسلمانها درست درنمی‌آید. مثلاً آیه‌ای در قرآن هست که این آیه از نظر تأکید تا ندارد و راجع به خواندن قرآن است. می‌فرماید: ﴿فَاقْرَؤُا مٰا تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ﴾ تا می‌توانی قرآن بخوان. حال معنایش را بدانی را ندانی و توجه به آن داشته باشی یا نداشته باشی، باید بتوانی قرآن بخوانی.

﴿عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضىٰ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي اَلْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اَللّٰهِ وَ آخَرُونَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ فَاقْرَؤُا مٰا تَيَسَّرَ مِنْهُ﴾؛ خدا می‌داند گاهی کار دنیوی و حلال داری اما تا می‌توانی قرآن بخوان. خدا می‌داند گاهی در جبهه هستی، باز قرآن بخوان.

اگر بخواهیم آیه را فارسی بخوانیم اینطور می‌شود که تا می‌توانی قرآن بخوان، تا می‌توانی قرآن بخوان، تا می‌توانی قرآن بخوان؛ یا از رو و یا از حفظ، توجه به معنا هم داشته باشی یا نداشته باشی، در راه باشد یا در تعقیب نماز باشد و بالاخره یکی از کارهای تو حتماً باید خواندن قرآن باشد.

مرحوم سیّد این آیه‌ی شریفه را حمل بر استحباب کردند و گفتند خواندن قرآن خیلی خوب است اما مستحب است. مگر اینکه قرآن جای خالی پیدا کند و مردم اصلاً نخوانند، آنوقت واجب عینی شود که به آن واجب کفایی می‌گویند، برای اینکه قرآن بماند. لذا می‌فرمایند واجب کفایی است و اگر قرآن در میان مردم زنده باشد، خواندن قرآن مستحب است و واجب نیست.

این فرمایش با این آیه‌ی شریفه جور در نمی‌آید. پیغمبر اکرم آن وقتی که نمی‌توانستند، خودشان قرآن می‌خواندند اما مقید بودند، درحالی که اذیتشان می‌کردند و سنگ بارانشان می‌کردند، مقید بودند بلند بلند قرآن بخوانند. وقتی هم در مدینه آمدند، درس قرآن را شروع کردند و هفت هشت ده آیه می‌خواندند و می‌فرمودند باید این هفت هشت ده آیه را حفظ کنید و امتحان دهید تا سراغ ده آیه‌ی دیگر برویم. و مسلمانها در مدینه تقریباً درحالی که هشتاد و چهار جنگ بر آنها تحمیل کردند و تقریباً در این ده ساله همیشه دشمن آنها را در جبهه داشت، اما نه تنها قرآن می‌خواندند بلکه حافظ قرآن بودند.

همه‌ی شما می‌دانید و شاید برای منبرتان گفتید که بعد از پیغمبر اکرم شخصی به نام مسیلم کذاب و زنش ادعای پیغمبری کرد و پیروزی موقت هم پیدا کرد و تاریخ نویسان می‌گویند هفتصد نفر حافظ قرآن در این جنگ شهید شدند. سواد الفبایی نداشتند اما حافظ قرآن بودند و این حفظ قرآن در زمان پیغمبر و بعد از پیغمبر در میان مسلمانها بود و به خوبی فهمیده می‌شود که خواندن قرآن و حفظ قرآن در مجالس نحو وجوبی برای آنها داشت و علی کل حال اگر این آیه که خوانده شد، حمل بر استحباب کنیم، خیلی مشکل است و خیلی معونه می‌خواهد که بگوییم قرآن سه مرتبه می‌گوید قرآن بخوان، قرآن بخوان، قرآن بخوان. می‌گوید در جبهه هستی، قرآن بخوان، اگر به کار دنیا مشغولی، قرآن بخوان و بالاخره قرآن باید جزء زندگی تو باشد. بعد درباره‌اش صحبت می‌کنم که هفت هشت مرتبه دارد و مرتبه‌ی اولش همین خواندن قرآن است. حال سواد داشته باشد یا نداشته باشد، باید حافظ قرآن باشد و مسلمانهای صدر اسلام، سواد نداشتند اما حافظ قرآن بودند. علی کل حالٍ، این مطلب اول مرحوم سید است و من نمی‌توانم این مطلب را باور کنم که خواندن قرآن مستحب است. باید یکی از کارهای مهم ما خواندن قرآن باشد.

در اول انقلاب، این شهرت خوبی پیدا کرد و خیلی خوشحال بودیم. قبل از پیروزی انقلاب حتی در میان طلبه‌ها، قرآن متروک شده بود. یادم نمی‌رود امتحانی بود و من ممتحن بودم، بعضی از طلبه‌ها نمی‌توانستند قرآن بخوانند و در خواندن قرآن غلط داشتند؛ اما بعد از آن، خواندن قرآن رونق حسابی پیدا کرد و کم کم حفظ قرآن چیز مشهوری در میان زنان و مردان شد و خیلی از زنها و خیلی از مردها، حافظ قرآن بودند، اما نمی‌دانم چرا خذلان جلو آمد و درحالی که مدرسه‌ی دخترانه پیدا کردیم و درحالی که حوزه‌ی ما خیلی رونق پیدا کرد، اما راجع به خواندن قرآن و حفظ قرآن و سر و کار داشتن با قرآن، کمرنگ شد. یکی از چیزهایی که مرحوم سید در اینجا متذکرند، اینست که اگر کسی بلد باشد قرآن بخواند و یا حافظ باشد و نسیان کند و قرآن را پشت سر بگذارد و یادش برود، روایت خیلی داغ می‌گوید این کار حرام است.

استاد بزرگوار ما علامه طباطبائی نمی‌گفتند حلال یا حرام است و ساکت بودند، اما این را می‌گفتند که به تجربه اثبات شده و اساتید ما هم فرمودند که اگر کسی قرآن را فراموش کند و مثلاً سوره‌ی اذا وقعه را حفظ بودند و در نافله‌ی عشا می‌خوانده و الان یادش رفته، قرآن او را فراموش می‌کند و این موجب خذلان او می‌شود. این به تجربه بر من اثبات شده که بعضیها که حافظ قرآن بودند و گرفتاریها و بی‌تفاوتیها موجب شد حفظ قرآن از دستشان گرفته شود، خذلان عجیبی برایشان جلو آمد.

عن شعیب بن واقد: انّ رسول الله صلی الله علیه و آله قال: َ أَلَا وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ ثُمَّ نَسِيَهُ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْلُولًا يُسَلِّطُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ بِكُلِّ آيَةٍ مِنْهُ حَيَّةً تَكُونُ قَرِينَتَهُ إِلَى النَّار.[1]

روایت خیلی داغ است به اندازه‌ای که ملتزم شدن به آن خیلی مشکل است. مثلاً بگوییم کسی که حافظ قرآن است، اگر فراموش کرد یعنی تسامح و تساهل کرد و مثلاً اگر حافظ سوره‌ی یس است و کم کم نخواند تا فراموش کرد و نسیان کرد، پیغمبر اکرم فرمودند در روز قیامت غل کرده به صف محشر می‌آید و آیاتی که حفظ شده، به همان اندازه مارها اطرافش را می‌گیرند.

حضرت امام «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» راجع به این گونه روایتها، روایاتی که تأکید در مطلبی دارد و آیاتی که تأکید در نسیان این آیه و عمل نکردن به این آیه دارد، می‌گفتند اینها ثواب استحقاقی نیست، بلکه ثواب تفضّلی است و می‌فرمودند اینگونه روایتها هم عقاب استحقاقی نیست بلکه عقاب تهدیدی است؛ یعنی مثلاً کسی که حاجتی از کسی برآورد، ثواب یک حج و یک عمره دارد، ایشان می‌گفتند اینها استحقاقی نیست بلکه دانه می‌ریزند که کبوتر بگیرند. این ثوابها را می‌دهند برای اینکه مردم برای خدمت به مردم تشویق شوند. راجع به این گناهان هم می‌گفتند اینها استحقاقی نیست بلکه تهدیدی است و می‌خواهند بگویند اگر کسی قرآن را فراموش کرد، گناهش خیلی بزرگ است. آنگاه به جای این می‌فرمایند: أَلَا وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ ثُمَّ نَسِيَهُ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْلُولًا يُسَلِّطُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ بِكُلِّ آيَةٍ مِنْهُ حَيَّةً تَكُونُ قَرِينَتَهُ إِلَى النَّار.

می‌گفتند این از باب مثال است و می‌خواهند تهدید کنند که خیلی گناه دارد و علی کل حالٍ مرحوم سیّد اینگونه روایتها را نادیده گرفتند و البته مشهور در میان اصحاب هم هست و روایاتی را که تأکید در قرآن دارد، تفضلی گرفتند و عمل به مضمون این روایتها را عمل مطابقی نکردند. اگر یادتان باشد، مرحوم کلینی در آخر اصول کافی، روایات خوبی راجع به حفظ قرآن و خواندن قرآن و راجع به کسی که قرآن را فراموش کند، نقل می‌کنند. مثلاً فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّار[2] ؛ قرآن شفاعت می‌کند برای کسی که اهمیت به قرآن دهد و قرآن بخواند و عمل به قرآن کند و شفاعتش پذیرفته می‌شود. کسی هم که قرآن را فراموش کند و سر و کاری با قرآن نداشته باشد، قرآن او را نفرین می‌کند و نفرین قرآن پذیرفته می‌شود. هرکسی هم قران سرمشق او باشد، بهشت او از همان جا شروع می‌شود تا به بهشت موعود برسد. و کسی که قرآن را فراموش کند، جهنم او از همان جا شروع می‌شود تا به جهنم موعود برسد. گفتم آقای طباطبائی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» می‌فرمودند این خذلانی است که قرآن به او می‌دهد و یا حضرت امام «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» می‌گفتند این تهدید است و می‌خواهد بگوید گناهش خیلی بزرگ است برای کسی که پشت پا به قرآن بزند. یعنی همین مقدار که حافظ قرآن بوده و با بی اعتنایی حفظ قرآنش از بین رفته و یا قرآن می‌خوانده و الان قرآن نمی‌خواند، خیلی گناه دارد.

علی کل حالٍ با این روایتها چه کنیم و مراد از این استحباب چیست؛ درحالی که روایتها خوب به ما می‌گوید سر و کار داشتن با قرآن، واجب است و از اوجب واجبات است.