درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: قنوت/ قنوت‌/ کتاب الصلاة

‌و هو مستحبّ فی جمیع الفرائض الیومیة ونوافلها، بل جمیع النوافل حتّی‌ ‌صلاة الشفع علی الأقوی ویتأکّد فی الجهریة من الفرائض، خصوصاً فی الصبح ‌والوتر و الجمعة‌، بل الأحوط عدم ترکه فی الجهریة، بل فی مطلق الفرائض، ‌والقول بوجوبه فی الفرائض أو فی خصوص الجهریة منها ضعیف،... [1]

یکی از افعال نماز، قنوت است و این قنوت در همه‌ی نمازها هست؛ نماز مستحب باشد یا نماز واجب. اختلافی هست که آیا دو رکعت نماز شفع، قنوت دارد یا نه! بعضی مثل شیخ بهائی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» گفته قنوت ندارد، برای اینکه این سه رکعت به منزله‌ی یک نماز است و در نماز وتر دعا و راز و نیاز با خدا زیاد دارد. این برای شیخ بهائی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» هست اما اصحاب تشیع نپذیرفته است و گفته است که نماز شفع دو رکعت مستقل است و قاعدۀ کلی اینکه وقتی در رکعت دوم حمد و سوره‌اش تمام شد، مستحب که قنوت را به جا بیاورد؛ و وجهی برای آن نیست و گفتم وجه هست برای اینکه بعضی از روایات دارد، اما روایت معرضٌ‌عنهاست؛ لذا مرحوم سیّد در اینجا علی الأقوی دارند برای اینکه قول شیخ بهائی هم گفته شود و علی کل حالٍ نماز شفع، قنوت دارد و در قنوت نماز شفع، حرفهایی زده شده و تضرع و زاریهایی در آن هست؛ چنانچه در نماز وتر خیلی کارها می‌توان کرد. در رکعت آخر نماز شفع به نام نماز وتر که یک رکعت است، قنوت دارد درحالی که خلاف قاعده است، اما تشیّع گفته است و تضرعهای در قنوت نماز وتر از ائمه‌ی طاهرین «سلام‌الله‌علیهم» صادر شده و حرفی در این باره‌ها نیست و یک حرف هم در آخر هست که بعضیها گفتند اصلاً قنوت در نمازهای جهریه، واجب است. اما معلوم نیست مرادشان از نمازهای جهریه، نماز واجب است؛ مثل نماز صبح و مغرب و عشاء و یا مطلق قنوتهایی را می‌گویند که مستحب است بلند خوانده شود؛ مثل قنوتهای نماز شب؛ البته اگر مزاحمتی برای رفیق یا همسرش هست، باید مواظب باشد آهسته و بدون مزاحمت بخواند و اگر تنها باشد و یا همسرش هم اهل دل باشد، مستحب است که مرد قنوتهای نماز شب را بلند بخواند. بعضیها گفتند واجب است و این هم مثل قول اول روایت دارد اما علاوه بر اینکه جمع بین روایات می‌گوید بلند بخوان، قول به وجوب، معرضٌ عنها عندالاصحاب است. حال تبرکاً چند روایت می‌خوانم، برای اینکه اگر در مجلس ما کسی باشد که نماز شب نمی‌خواند، این روایتها توفیق بدهد، این نماز شب را حتماً بخوانند. برای دنیا و برای آخرت خیلی مفید است. برای اینکه عمرتان پربرکت شود و علمتان پربرکت شود و بالاتر از اینها توفیق عبادت و بندگی و ترک معصیت پیدا کنید و علاوه بر اینها مواظب زبان و مواظب شکمتان باشید. نماز شب این برکات را دارد؛ لذا بزرگان خیلی تقید به نماز شب داشتند.

من در مدرسه‌ی حجتیه بودم و قبل از اذان صبح می‌آمدم و مرحوم آیت الله نجفی هم در آن هوای سرد بعضی اوقات پشت در معطل بودند و همه‌ی اینها نماز شب خوانده، وارد حرم می‌شدند و نماز جماعت می‌خواندند و زیارت می‌خواندند و این تقید به زیارت و تقید به نماز شب، جمعیت فراوانی را در مدرسه‌ی حجتیه قبل از اذان صبح رو به حرم مطهر جمع کرده بود. خوشا به آن روزها! خوشا به آن توفیق‌ها!

من از همه‌ی شما تقاضا دارم که این نماز شب را بخوانید، ولو مختصر باشد. اگر یک ساعت قبل از اذان صبح بیدار شوید، می‌توانید همه‌ی خصوصیات را انجام دهید و بعد هم بخوابید و موقع کارتان بیدار شوید. اما این تقید به بیداری قبل از اذان صبح، خیلی برکت می‌دهد و خیلی از دعاها در اثر این نماز شب مستجاب شده است و در این اوضاع و احوال که نگران کننده است، تقاضا دارم از همه‌ی شما که این نماز شب را بخوانید. بی‌اعتنایی به نماز شب، عمر را بی برکت می‌کند، علم را بی برکت می‌کند و حتی می‌رسد به آنجا که تقیدی که باید به واجبات و محرمات داشته باشد، یا از بین می‌رود و یا کم می‌شود.

مرحوم علامه‌ی طباطبائی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» می‌گفت در بازار شخصی از پشت سر دست روی شانه‌ی من گذاشت و برگشتم و دیدم قاضی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیهما» است و گفت فرزندم اگر دنیا می‌خواهی با نماز شب و اگر آخرت می‌خواهی با نماز شب و اگر خیر دنیا و آخرت می‌خواهی، نماز شب بخوان. و این تقید به نماز شب خیلی کار کرده است. این تقید به نماز شب، خیلی توانسته انسان را بسازد و سازندگی بالایی دارد.

یادم هست حاج میرزا علی آقای شیرازی به قم آمده بود. شب طول کشیده بود برای اینکه به دیدن او آمده بودند. بالاخره نماز شبش از بین رفته بود و وقتی بیدار شده بود موقع نماز صبح بود. ایشان حتماً قضای نماز شب را خوانده بوده است. برای اینکه در روایت داریم اگر نماز شب از بین رفت، حتماً قضای آن را بخوانید. اما این آقا حالت درونی پیدا کرده بود و گریه می‌کرد و فضلای بالایی به دیدن او می‌آمدند و این گریه می‌کرد مثل اینکه بچه‌اش مرده باشد و می‌گفت نماز شب دیشبمان از بین رفته است. و نظیر این افراد را زیاد سراغ داریم و ما طلبه‌ها باید وارث آنها باشیم در اهمیت به واجبات و در اهمیت به ترک محرمات و تقید به مستحبات و مخصوصاً نوافل و مخصوصاً نوافل شب به نام نماز شب.

روایاتی بخوانیم که این روایتها را مرحوم صاحب وسائل در همان اول وسائل نقل می‌کند و این روایتها زیاد است.

صحیحه محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه‌السلام، قال : القنوت فی کلّ صلاة فی الفریضة.[2]

این ظهور در وجوب دارد و صحیحه بزنطی وجوبش را می‌زند که «فِي اَلْقُنُوتِ إِنْ شِئْتَ فَاقْنُتْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلاَ تَقْنُتْ».

جمع بین این دو می‌شود امر مستحب. اما چیزی که عامه دارند، مقیدند به اینکه قنوت نداشته باشند. یعنی یکی از امتیازهای شیعه و سنی اینست که سنّی قنوت ندارد و شیعه قنوت دارد و قنوت اختصاص به شیعه دارد؛ لذا بعضی از روایات که گفته است «لاتقنُت»، حمل بر تقیه شده است.

صحیحه بزنطی عن أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِي اَلْقُنُوتِ فِي اَلْفَجْرِ إِنْ شِئْتَ فَاقْنُتْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلاَ تَقْنُتْ وَ قَالَ «هُوَ إِذَا كَانَ تَقِيَّةً فَلاَ تَقْنُتْ وَ أَنَا أَتَقَلَّدُ هَذَا .[3]

فرمودند من هم چنین می‌کنم و آنجا که تقیه باشد، قنوت نمی‌خوانم.

صحیحه محمد بن مسلم، سئلت أباجعفر علیه‌السلام عن القنوت فی الصلوات الخَمس فقال: أقنُت فیهنّ جمیعا.

و قال سألت أباعبدالله علیه السلام بعد ذلک. عن القنوت فقال لی اما ما جهرت به فلا تشک. [4]

آنها که گفتند در نماز جهریه قنوت واجب است، تمسک به این روایت کردند اما وقتی جمع بین روایت امام باقر و امام صادق کنیم، معلوم است که حمل بر استحباب می‌شود. اختلافی هم در مسئله نیست و اینکه قنوت در همه‌ی نمازها مستحب است؛ اما در نماز جهریه استحبابش بیشتر است و جمع بین روایات نیز همین را اقتضاء می‌کند.

مرحوم سید می‌فرمایند:

شیعه می‌داند که باید قنوت بخواند و در مقابل سنّی که مقید نیست، شیعه مقید است که قنوت بخواند. جای آن هم در رکعت دوم بعد از حمد و سوره است؛ به غیر از نماز وتر و نماز عیدین که نماز عید 9 قنوت دارد و در نماز آیات می‌توان در هر دو رکعت یک قنوت و یا دو قنوت در آخر رکعت اول و در آخر رکعت دوم و یا یک قنوت در رکعت آخر به جا آورد. همه‌ی اینها هم روایت دارد.

می‌دانید که نماز جمعه دو قنوت دارد. یکی در رکعت اول قبل از رکوع و یکی هم در رکعت دوم بعد از رکوع. همه‌ی اینها هم روایت دارد و روایتها به اندازۀ استفاضه است و اشکالی هم در مسئله نیست.

یک حرف هست و اینکه بعضی گفتند که می‌شود این قنوت را بعد از رکوع به جا آورد. تمسک به روایت هم کردند اما روایت معرضٌ عنها عندالاصحاب است و مسلّم است که جای قنوت در رکعت دوم قبل از رکوع است. این سیره است و حرفی در آن نیست و هرچه ان قلت قلت در مسئله باشد، باید حمل بر تقیه شود و بهترین راه همین است.

مثلاً وقتی رکعت دوم را خواند، می‌دانید که باید دو دست را بلند کند در مقابل صورت و مؤدب و مثلاً بگوید «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الآخرة حسنه و قنا عذاب النار». به تجربه اثبات شده کسانی که زن ندارند و کسانی که وضع خانه‌شان خوب نیست و از نظر اقتصادی در مضیقه هستند، این ذکر «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الآخرة حسنه» موجب رفع گرفتاریهاست. روایت هم داریم مراد از حسنه‌ی در دنیا، زن خوب است. در روایات هم داریم که بهترین حسنه، زن خوب است. شماها که زن خوب و بساز و متابعت از شوهر دارید، خیلی باشد شکر کنید و این ذکر «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الآخرة حسنه» را زیاد بخوانید. حال آیا می‌توان دستها را بلند نکرد و گفت «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الآخرة حسنه و قنا عذاب النار»؟!

مرحوم سید فرمودند می‌شود برای اینکه مستحب در مستحب است؛ اما ظاهراً اگر بعد از رکعت دوم دستها را بلند نکند و دعا بخواند، این قنوت نیست بلکه دعاست و در نماز، هرکجا دعا بخوانید طوری نیست. اگر بخواهیم قنوت بخوانیم، باید برای قنوت دستها را در مقابل صورت بلند کنیم، آنوقت آن مستحب به جا آورده شده است. لذا اینکه مرحوم سید می‌فرمایند نه؛ اینطور نیست بلکه اسم قنوت یعنی بلند کردن دستها در مقابل صورت و اگر بخواهیم این مستحب را به جا بیاوریم باید دستها بلند شود و بعد هم دعا خوانده شود. قنوت یعنی بلند کردن دو دست در مقابل صورت و دعا و تضرع و زاری با خدا کردن. اگر فقط دستها را بلند کند، کار لغوی است و اگر دستها را بلند نکند و دعا بخواند، قنوت نخوانده است و قنوت یعنی بلند کردن دستها در مقابل صورت و دعا خواندن در آن حالت.

تقاضا دارم از همه‌ی شما که این نماز شب و اهمیت به نماز اول وقت و حضور قلب در نماز را فراموش نکنید. مردم باید از ما این تشریفات را یاد بگیرند. بچه‌های ما باید نماز شب خوان شوند به واسطه‌ی خواندن نماز شب ما در مقابل آنها.