درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: آیا نمازگزار موقع سلام دادن می تواند در قلبش پیامبر اکرم را خطور بدهد؟/ سلام‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة// نکته‌ی اخلاقی

از کلمات مرحوم سید و دیگران استفاده کردیم که نماز باید طبق دستور به نحو تعبّد به جا آورده شود. از اول که می‌گوید الله اکبر تا آخر که می‌گوید السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. و فهمیدیم که همه گفته‌اند و مرحوم سید هم فرمودند، لذا اشکالی در مسئله نبود؛ و اینکه به قصد معنا و به اینکه خطابات مخاطب پیدا کند و بالاخره از خوددرآوری نباشد.

مرحوم سیّد در مباحثه‌ی امروز، تشکیکی کرده‌اند؛ لذا در مسئله‌ی 5 می‌فرماید:

جزم همه و من جمله خود مرحوم سیّد در اینجا تشکیک شده است. ولو اینکه احتیاط هم احتیاط واجب است، اما با آن جزمی که همه و من جمله مرحوم سید داشتند، سازگار نیست. بعد می‌فرمایند: نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال،فالمنفرد‌ ‌یخطر بباله الملکین الکاتبین حین السلام الثانی، ...

سابقاً در این باره صحبت شد و همه پذیرفتند که خطوری طوری نیست. در وقتی که می‌گوید «السلام علیک أیها النبی»، خطاب به پیغمبر نکند اما در دلش خطور بدهد که در محضر پیغمبر اکرم است. لذا در اینجا فتوا می‌دهند و به عبارت دیگر می‌گویند باید خطوری باشد و حکایتی نباشد. حکایتی هم باید تسلیم و تعبد باشد، اما اینکه توجه به معانی کند، مثل اینکه نماز با حضور قلب می‌خواند و توجه دارد که در محضر خداست. معمولاً مردم که نماز می‌خوانند در دلشان خطورات رنگارنگی دارند. این از نظر فضیلت تفاوتها دارد اما تصورات و خطورات ضرر به اصل مسئله نمی‌زند. حال مرحوم سید می‌خواهند برای خطورات مصداق درست کنند، لذا می‌فرمایند: «نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال،فالمنفرد‌ ‌یخطر بباله الملکین الکاتبین، والإمام یخطرهما مع المأمومین، و المأموم یخطرهم مع الإمام، وفی «السلام علینا وعلی عباد اللّٰه ‌ ‌الصالحین» یخطر بباله الأنبیاء و الأئمّة و الحفظة»؛ در وقتی که می‌گوید «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» یا می‌گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، آن دو ملکی را که موکل او هستند، به دلش خطور دهد که شما دو ملک که حاضرید و کاتب نامه‌ی عمل من هستید، «السلام علیکم» مربوط به شما باشد. یا در وقتی که می‌گوید «السلام علیکم» خطور به دل دهد یعنی مأمومین که اقتدا کردند. یا وقتی که می‌گوید «السلام علینا...» اراده کند پیامبرها یا ائمه‌ی طاهرین را و یا اراده کند ملائکه‌ای را که حافظ او هستند.

یستحبّ ‌للمنفرد و الإمام الإیماء بالتسلیم الأخیر إلی یمینه ‌ ‌بمؤخّر عینه أو بأنفه أو غیرهما علی وجه لا ینافی الاستقبال، و أمّا المأموم فإن‌ ‌لم یکن علی یساره أحد فکذلک، و إن کان علی یساره بعض المأمومین فیأتی‌ ‌بتسلیمة اخری مومئاً إلی یساره، و یحتمل استحباب تسلیم آخر للمأموم بقصد‌ ‌الإمام فیکون ثلاث مرّات.‌[1]

وقتی می‌گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، چشمکی به طرف راست کند و اراده کند کسانی را که با او نماز می‌خواندند. مثلاً امام جماعت اراده کند مأمومین را.

این مسئله‌ی پنجم و ششم مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» است و روایتی اینگونه نداریم، اما مرحوم صدوق در من لا یحضر عین این عباراتی را که مرحوم سید گفته، به نحو مرسل فرمودند. مرحوم سیّد هم متابعت کرده به قاعدۀ تسامح در ادلّه‌ی سنن به آنچه مرحوم سید فرموده است.

روایتی داریم که می‌گوید وقتی پیغمبر اکرم به معراج رفتند، (قوب قوسین أو أدنی)، خدا به پیغمبر سلام کرد و گفت «السلام علیک أیها النبی». بعد پیغمبر جواب داد و گفت «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین»، سلام بر عترت، سلام بر مسلمانها. خدا هم فرمود: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، یعنی هرچه گفتی درست است.

این روایت، روایت شیرینی است و از نظر سند هم بهتر از روایت صدوق است و علی کل حال، چه حرف صدوق و حرف مرحوم سید و چه این روایت شیرین اینست که همه باید خطوری باشد، یعنی در دل بگذراند؛ و اما اگر بخواهد نماز را به عنوان تحیت بخواند، نماز باطل است؛ برای اینکه کلام آدمی است و نماز تعبد است و به راستی «السلام علیک أیها النبی» ولو اینکه معلوم باشد، اما معنای «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین، السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» معلوم نیست و روایات فراوانی داریم که این روایتها هم دلیل بر اینست که اگر بخواهد غیر از تعبد، کاری بکند، تحیت نباشد؛ اما اگر بخواهد خطور به دل دهد، بهترین راه اینست که مثلاً توجه به پیغمبر اکرم کند. یعنی وقتی می‌گوید «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» توجه به تشیع و توجه به عترت کند و در وقتی که می‌گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» توجه به تشیع کند. ولی علی کل حال، هرچه در دل خطور دهد، طوری نیست؛ حرف سید باشد، طوری نیست. این روایت هم باشد، طوری نیست؛ اما من خیال می‌کنم که بهترین چیزها اینست که اصلاً خطور نباشد. یعنی از وقتی می‌گوید الله اکبر تا وقتی که می‌گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، توجهش صد درصد به خدا باشد و هیچ چیز در دل خطور نکند. راجع به معانی نماز هم از اول تا آخر، چنین باشد. پس خطوری باشد، اما تحیتی و ارادۀ معنا نباشد و اگر بخواهد ارادۀ معنا کند، نماز باطل است. مرحوم سید فرمودند و در اینجا که احتیاط می‌کنند، تناقض در کلامشان است. بنابراین بهترین راه همین است که عوام مردم نماز می‌خوانند. یعنی معمولاً عوام مردم که نماز می‌خوانند، مثلاً می‌گویند دو رکعت نماز می‌خوانم قربة الی الله، الله اکبر. حمد و سوره را به عنوان این می‌خوانند که جزء نماز است. در رکوع نیز خم شدن یک تعبد باشد و گفتن «سبحان ربی العظیم و بحمده» یک تعبد باشد و بلند شود چون خدا گفته بلند شو بایست و بدن آرام گیرد و بگو «سمع الله لمن حمده» و در اینها متابعت از خدا باشد. بعد به سجده رود و هفت موضع به سجده برسد. اگر تمام دنیا بخواهند جمع شوند و بگویند این هفت موضع به چه علت است، نمی‌توانند. فکر این حرفها را عموم مردم ندارند تا آخر که بگوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» هیچ خطوری به دل ندارند به جز نماز خواندن و به جز این امر تعبّد. شاید اگر مرحوم سید فرموده بودند که تحیت در سلام، قصد معنا در مابقی نماز جایز نیست و از اول نماز تا آخر نماز، خوب است که تعبّد باشد و خطوری هم خوب است اما بهتر است که نباشد، آنگاه بهتر بود؛ اما مرحوم سید به خاطر این روایت مرحوم صدوق و با تسامح در ادله‌ی سنن، این دو فرع را در کنار هم فرمودند.

ایشان فرمودند: «نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال»، یعنی خطوری طوری نیست و از اول نماز تا آخر نماز در نماز نباشیم و تصورات و تخیلاتی داشته باشیم، طوری نیست. اما دوباره فرمودند: «فالمنفرد ‌ ‌یخطر بباله الملکین الکاتبین»، از جزمی که ایشان دارند، معلوم می‌شود که عمل کرده به روایت مرحوم صدوق در من لایحضر. باز می‌فرمایند: «و المأموم یخطرهم مع الإمام، وفی «السلام علینا وعلی عباد اللّٰه ‌ ‌الصالحین» یخطر بباله الأنبیاء و الأئمّة و الحفظة». بعد در مسئله ششم می‌فرمایند: «یستحبّ ‌للمنفرد و الإمام الإیماء بالتسلیم الأخیر إلی یمینه ‌ ‌بمؤخّر عینه أو بأنفه أو غیرهما علی وجه لا ینافی الاستقبال»، چشمکی به طرف راست کند یا با دماغ اشاره کند یا با دست اشاره کند. این راجع به امام است. همچنین می‌فرمایند: «و أمّا المأموم فإن‌ ‌لم یکن علی یساره أحد فکذلک، و إن کان علی یساره بعض المأمومین فیأتی‌ ‌بتسلیمة اخری مومئاً إلی یساره، و یحتمل استحباب تسلیم آخر للمأموم بقصد‌ ‌الإمام فیکون ثلاث مرّات». مثل اینکه دیدیم بعضی از آقایان که در مسئله واردند، در وقتی که می‌گویند «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» اشاره‌ای به طرف راست می‌کنند و دوباره می‌گویند «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» و اشاره به طرف چپ می‌کنند و بار سوم می‌گویند «السلام علکیم و رحمة الله و برکاته» و از نماز خارج می‌شوند. البته همه‌ی اینها خطوری است و نه به قصد معنا. اگر خطوری باشد، خوب است و اگر قصد معنا باشد، نماز باطل است.

من خیال می‌کنم که ما به مردم یاد دهیم همینطور که نماز می‌خوانید. مثلاً اول نماز می‌گویید دو رکعت نماز می‌خوانم قربة الی الله، الله اکبر تا آخر نماز که می‌گویید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» و این اختلافاتی که از روایات ضعیف السند گفته شده، قانون تسامح در ادله‌ی سنن می‌گوید طوری نیست اما باید به این مطلب توجه داشته باشیم که همه‌ی اینها باید خطوری باشد و نه حکایتی. همه‌ی اینها باید در حالی که قصد بیرون رفتن از نماز می‌کند با «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، بر دلش بگذراند که سلام بر شما مأمومینی که با شما نماز می‌خوانم.

این خلاصه‌ی حرف است و خودشان هم در مسئله گیرند، اما با اینکه من عرض می‌کنم هیچکدام گیر نیستند؛ لذا از حکایتی و خطوری، مرحوم شهید در مدارک هم آوردند. مدارک یک دوره فقه خیلی بالاست و در مدت کوتاهی در وضع خفقانی نوشته شده که مرحوم شهید دوم هر ساعت احتمال مرگ می‌داد اما این مدارک را نوشت و چون برای خدا بود، خدا به او کمک کرد و توانست در آخر عمر یک دوره فقه بسیار موجز و خوب بنویسد.

درس اخلاق دربارۀ دعا و راز و نیاز با خدا بود. از بحثها فهمیدیم که بالاترین عبادات و بالاترین چیزها عندالله، دعاست. ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾؛ آیه‌ای در قرآن نداریم که اینقدر روی آن تأکید شده باشد. بنابراین دعا کنید. به جای اینکه بگوید اگر دعا نکردی، فرموده اگر استکبار کردی و به جای اینکه بگوید دعا نخواندی، گفته عبادت نکردی؛ رفتن به جهنم با ذلت است؛ لذا باید اهل دعا باشیم، مخصوصاً دعای به غیر. امام حسن «سلام‌الله‌علیه» می‌فرمودند مادرم در شب جمعه‌ای از اول شب تا به صبح دعا کرد، اما ندیدم یک دعا به خودمان بکند و همیشه دعای به غیر می‌کرد. صبح سوال کردم و حضرت زهرا فرمود عزیزم! «الجار ثمّ الدّار»، دعای به غیر کنید.

دعا، خیلی عالیست، اما بعضی از دعاها مستجاب نیست. هرچه راز و نیاز هم بکند، فایده ندارد. اول کسی که دعایش مستجاب نیست، کسی است که غیبت کند. ﴿وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ﴾، مرده خوری نکن و پشت سر مردم حرف نزن و از پشت سر مردم آبروریزی نکن. در روایات هست کسانی که غیبت می‌کنند، دعایشان مستجاب نیست.

دسته‌ی دوم افرادی که شایعه پراکنی می‌کنند. قرآن می‌فرماید گناهش خیلی بزرگ است ﴿وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ﴾؛ ما بارها و بارها به یکدیگر می‌رسیم و رسم چنین شده که احوالپرسی می‌کنند و بعد می‌گویند چه خبر! یعنی چه شایعه‌ای داری. قرآن می‌فرماید: ﴿وَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ﴾.

قضیه‌ی افک هم می‌رسد به آنجا که می‌فرماید بعضی اوقات این شایعه پراکنی، اسلام را در مخاطره می‌اندازد. بعضی اوقات این شایعه پراکنی مربوط به ائمه‌ی طاهرین می‌شود. کسی که ندانسته چیزی بگوید و آنکه می‌شنود، هر دو دعایشان مستجاب نمی‌شود.

دسته‌ی سوم افرادی هستند که تهمت بزنند. یعنی می‌داند دروغ است اما می‌گوید و بعضی اوقات قربة الی الله هم می‌گوید. جرداق در کتاب امام علی جمله‌ی خوبی دارد. می‌گوید بعضی اوقات می‌رسد به آنجا که انسان ولی خدا را در خانه‌ی خدا می‌کشد، قربة الی الله. و گناه تهمت از نظر قرآن بالاتر از آدم کشی است، ﴿وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ﴾.

دسته‌ی چهارم کسانی که زخم زبان و توهین به افراد کنند. گناه از همه بالاتر، اینست که دل کسی را بشکنند و آبروی کسی را ببرند و بالاخره آبروریزی کنند. گناهش به اندازه‌ای بزرگ است که مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ.

امام صادق «سلام‌الله‌علیه» می‌فرماید مراد از ولی در اینجا شیعیان ماست. اگر آبروی شیعه‌ای را بریزند و اگر اهانت به شیعه‌ای بکنند و اگر شیعه‌ای را در میان مردم کوچک کنند، جنگ با خداست. علی کل حال اگر بخواهیم دعایمان مستجاب شود، باید غیبت در کارمان نباشد، شایعه پراکنی در زندگی‌مان نباشد و تهمت در زندگی‌مان نباشد و همچنین اهانت در زندگی‌مان نباشد؛ آنگاه خدا خدا کردن اثر خودش را می‌گذارد.