درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: سجده بر چه چیزهایی صحیح است؟/ سجود‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

الثامن: وضع الجبهة على ما يصح السجود عليه من الارض وما نبت منها غير المأكول والملبوس على ما مر في بحث المكان.[1]

در مکان نمازگزار، مفصل در این باره صحبت کردند و فرمودند که باید بر زمین سجده کرد و یا چیزی که از زمین روئیده می‌شود، مثل علف. هرچه از زمین و روئیدن روی زمین است، می‌توان بر آن سجده کرد، به شرط اینکه سه چیز نباشد: مأکول نباشد، مثل خوردنی؛ ملبوس نباشد، مثل لباس؛ معدنی هم نباشد، مثل طلا یا نقره و امثال اینها.

در مسئله حرفی نیست و اینطور که گفتم، علاوه بر اینکه شهرت است و علاوه بر اینکه در کتابهای قدما و متأخرین است، سیرۀ متشرعه هم روی آن هست. یعنی نمازخوان‌ها و کسانی که با مسائل آشنایی دارند، می‌دانند که هرچه مربوط به زمین باشد، می‌توان روی آن سجده کرد به شرط اینکه مأکول و ملبوس و معدنی نباشد.

معدن از زمین است، اما چون یک عنوان ثانوی پیدا کرده، اطلاق زمین بر آن نمی‌شود، بنابراین نمی‌توان بر آن سجده کرد. اما در اینجا به طور کلی فراموش کردند، و اگر فرموده بودند: «الثامن: وضع الجبهة علی ما یصح السجود علیه من الأرض و ما نبت منها غیرالمأکول و الملبوس و المعدن علی ما مر فی بحث المکان»، بهتر بود. اما لفظ معدن را در اینجا نیاوردند. آیا فراموش کردند یا در نسخه‌ها نیامده؟!

التاسع: طهارة محل وضع الجبهة.[2]

آنجا که سجده می‌کند باید پاک باشد. معلوم است پیشانی که پاک است و از شرایط نماز اینست که طهارت باشد. آن چیزی هم که بر آن سجده می‌کند باید طاهر باشد.

العاشر: المحافظة على العربية والترتيب والموالاة في الذكر.[3]

اگر مانعی در پیشانی هست، باید این مانع را رفع کند. دیروز گفتیم باید فرموده باشند «مثل الوسخ» که مانع باشد یعنی به عبارت دیگر چرکی جرم‌دار باشد، و اگر چرکی جرم‌دار نباشد، صدق می‌کند که سجده کرده است؛ لذا اگر مثلاً مهر سیاه شده باشد، بد است اما طوری نیست؛ لذا باید بگوییم مرادشان اینست که: «مثل الوسخ الذي علی التربة و یکون له جرمٌ»، و الاّ اگر جرم نباشد، طوری نیست.

حرف مهمی که دیروز گفته نشد و گذشتیم، این جمله‌ی «بل‌ ‌الأحوط إزالة الطین اللاصق بالجبهة» بود. من دیروز گفتم مثل اینکه صورت خاک‌آلود باشد و بخواهد با آن خاک آلودگی سجده کند، طوری نیست. اما این تراب است و طین نیست. مرحوم سیّد می‌فرمایند: «بل الأحوط رفع الطین اللاصق بالجبهة». این زیاد هم پیدا می‌شود. کسانی که روز عاشورا سینه می‌زنند، رسمشان است که مقداری گِل به جلوی سر یا به پیشانی خود می‌مالند. این گِل اگر روی همه‌ی پیشانی باشد، أحوط معنا ندارد و مسلّما مانع است و این گِل باید نباشد؛ و اما اگر مثلاً طرف راست پیشانی باشد و این هم به آن طرفی که گِل نیست، سجده می‌کند. این هم طوری نیست. پس «أحوط» در اینجا یعنی چه؟! باید بگویند: «والأقوی رفع الطین اللاصق بالجبهة». دیروز گفتند به اندازۀ یک درهم اگر پیشانی صاف باشد، ولو مابقی را به زمین نگذارد، اما به اندازۀ یک درهم پیشانی پاک باشد، کافی است. اما اگر پیشانی را بسته باشد، چه کند؟! آیا باید روی همان دستمال سجده کنیم یا اینکه وضع جبهه هرچه باشد و چون ممکن نیست، روی همان سجده کند و تقریباً جبیره می‌شود؛ لذا «والأحوط» باید «والأقوی» شود. اگر هم مرادشان اینست که مقداری از پیشانی گل آلود هست و مقداری گل آلود نیست، مانعی ندارد و احتیاط هم نمی‌خواهد؛ لذا اگر مرحوم سید در اول فرموده بودند: يشترط مباشرة الجبهة لما يصح السجود عليه، فلو كان هناك مانع أو حائل وجب رفعه، خوب بود. راجع به «الوسخ المانع» یعنی بگوییم به اندازه‌ای سیاه شده که جرم گرفته است و راجع به «شعر المرأة» نیز اگر چندتا مو باشد و حتی نصف پیشانی باشد و بتواند کمی از پیشانی را به زمین بگذارد، مسلّم بلااشکال است و أحوط و أقوی هم ندارد و اگر همه‌ی پیشانی به موی سر این خانم پوشیده شده، أحوط ندارد و مسلّم است و باید جای مهر را باز کند قبل از آنکه نماز بخواند. بنابراین ما دیروز «شعر المرأة» را «سُفر المرأة» معنا کردیم و طین را به تراب معنا کردیم و از مسئله گذشتیم؛ اما اگر ظاهر عبارت مرحوم سیّد باشد، حسابی به مرحوم سیّد اشکال وارد است. هم راجع به «شعرالمرأة» و هم راجع به «طین اللاصق» اشکال وارد است و باید أحوط نباشد و بگویند «يشترط مباشرة الجبهة لما يصح السجود عليه، فلو كان هناك مانع أو حائل وجب رفعه مثل الطین اللاصق بالجبهة» به شرط اینکه به تمام جبهه باشد. و یا «مثل شعر المرأة» به طوری که موها به همه‌ی جبهه باشد و اما اگر به بعضی از جبهه باشد، اشکال ندارد.

لا يجب استيعاب باطن الكفين أو ظاهرهما، بل يكفي المسمى ولو بالاصابع فقط أو بعضها، نعم لا يجزئ وضع رؤوس الاصابع مع الاختيار، كما لا يجزئ لو ضم أصابعه وسجد عليها مع الاختيار.[4]

سابقاً روایت خواندیم و مسلّم پیش سیره‌ی متشرعه است و بلااشکال است که باید کف دست باشد. اگر بخواهد پشت دست را وارونه بگذارد، نمی‌شود. همچنین اگر بخواهد انگشتان را بدون کف دست بگذارد، باز نمی‌شود و در روایت داشتیم «کفین» روی زمین باشد و من عقیده دارم منظور همه‌ی دست و حتی انگشتان. حال کسی بگوید کف مسلّم است اما اگر دست را روی زمین بگذارد و کف دست روی زمین باشد اما انگشتها بالا باشد و سجده کند و ذکر بگوید، طوری نیست؛ برای اینکه در روایت داشتیم «کفین». اما اگر یادتان باشد در روایت اول «یدین» و بعد «کفین» را گفت و یدین تفسیر کفین و کفین تفسیر یَدین است؛ و باید بگوییم یشترط در جبهه، همه‌ی باطن دست روی زمین باشد و نمی‌شود پشت دست را روی زمین بگذارد و باید کف دست باشد. روایت ولو از نظر سند، تاریخ است اما آن روایت مشهور هست که در جلسه‌ی دشمن سوال کردند که باید دست دزد را برید ﴿وَ اَلسّٰارِقُ وَ اَلسّٰارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمٰا﴾[5] و اینکه از کجا باید برید؟ یکی گفت از کتف، یکی گفت از آرنج و یکی گفت از مچ؛ و بالاخره از آقا امام جواد سوال کردند و ایشان می‌دانستند خطر دارد، اما باید جواب سوال را بدهند، بنابراین فرمودند باید انگشتها را برید و بعد هم مثال زدند و گفتند «فانّ المساجد للّه»، کف دست از سجده است و سر انگشتان را نمی‌گیرد. اگر این تاریخ درست باشد و امام جواد فرموده باشند، حرف مرحوم سید درست می‌شود که مرحوم سیّد فرمودند که «کفین» باشد و اگر سر انگشتان نباشد، طوری نیست؛ اما در اینجا حرف مرحوم سید خراب می‌شود برای اینکه می‌فرمایند: «لا يجب استيعاب باطن الكفين أو ظاهرهما، بل يكفي المسمى ولو بالاصابع فقط أو بعضها».

حال قطع نظر از تاریخ و این معجزۀ امام جواد «سلام‌الله‌علیه»، کفین دو تا انگشت و سه تا انگشت را نمی‌گیرد، بلکه بالاتر از اینهاست و بالاخره اگر کسی جرئت داشته باشد، بگوید همه‌ی کفین لازم است اما اگر انگشتها را روی زمین نگذارد، طوری نیست گرچه خلاف احتیاط است.