درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: نمازهای مستحبی دو رکعتی هستند مگر نماز وتر/ تعداد رکعات نمازهای مستحبی/ تعداد نمازهای واجب و نوافل آن/ کتاب الصلاة

همۀ نمازهای مستحبی چه نافله و چه غیرنافله باید دو رکعت دو رکعت خوانده شود. اگر جملۀ دیگری فرموده بودند، بهتر بودند و اینکه همۀ نمازها دو رکعت دو رکعت است به غیر از نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء از نمازهای واجب. و همۀ نمازهای مستحب به غیر از نماز وتری که در نماز شب است، باید دو رکعت دو رکعت خوانده شود. حتی وُتیره را که فرمودند به جای یک رکعت است، آن هم باید دو رکعتی خوانده شود؛ که حتی ما گفتیم جلوسش هم واجب است و مرحوم سید فرمودند أحوط است. بالاخره یک دلیل می‌خواهد که این قاعده را بشکند، و الاّ قاعده اینست که همۀ نمازها دو رکعتی است. اگر بخواهیم نماز سه رکعتی درست کنیم، دلیل می‌خواهد. اگر بخواهیم نماز چهار رکعتی درست کنیم، دلیل می‌خواهد. اگر بخواهیم نماز یک رکعتی درست کنیم، دلیل می‌خواهد و الاّ دلیل به ما می‌گوید همۀ نمازها دو رکعتی است. دلیلهم می‌توان گفت ضرورت در اسلام عزیز است. لاأقل ضرورت در شیعه است. یک نماز اعرابی مرحوم صدوق در عیون نقل می‌کند که در فقیه نیست و در تهذیب و استثار نیست و در کافی شریف نیست و این نماز دوازده رکعتی به یک نماز به این معنا که هر دو رکعتی که می‌خواند تشهد می‌خواند تا به رکعت دوازدهم برسد و تمام کند و به این نماز اعرابی گفتند. آیا این درست است یا نه؟!

همۀ فقها نتوانستند جازم به آن شوند، لذا همین اعرابی را هم که روایتی از حضرت رضا «سلام‌الله‌علیه» است و مرحوم صدوق در عیون نقل می‌کند روی همین هم تشکیک می‌کنند و معمولاً می‌گویند که به عنوان رجاء است و به عنوان اینکه نماز و محبوب پیش خداست و علی کل حالٍ در نماز اعرابی هم باید بگوییم همه چه قدماء و چه متأخرین تشکیک کردند که نماز اعرابی هم نداریم. راجع به وتر که بعد درباره‌اش صحبت می‌کنیم، یک رکعتی است که در آخر نماز شب خوانده می‌شود.

صحیحه عَلی بنِ جَعفَر عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیهِمَا اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اَلرَّجُلِ یصَلِّی اَلنَّافِلَةَ أَ یصْلُحُ لَهُ أَنْ یصَلِّی أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ لاَ یسَلِّمُ بَینَهُنَّ قَالَ لاَ إِلاَّ أَنْ یسَلِّمَ بَینَ كُلِّ رَكْعَتَینِ.

کسی نماز نافله می‌خواند اما چهار رکعتی می‌خواند. مثلاً نماز نافلۀ ظهر که هشت رکعت است، به صورت دو تا چهار رکعتی می‌خواند. این را از موسی بن جعفر «سلام‌الله‌علیه» سوال کرد و حضرت فرمودند نمی‌شود مگر اینکه بین دو رکعت سلام دهد.

بنابراین این روایت هم مربوط به مطلق نافله است و بحث ما هم راجع به نافله است و در غیرنوافل که ضرورت در اسلام است و نماز ظهر و عصر چهار رکعتی و نماز مغرب سه رکعتی و نماز عشا چهار رکعتی و نماز صبح دو رکعتی است. لذا روی نافله حرف می‌زنیم و حضرت فرمودند نوافل باید دو رکعتی باشد. او گفت می‌خواهم چهار رکعتی بخوانم، آیا می‌توانم یا نه؟‌ حضرت فرمودند: )لاَ إِلاَّ أَنْ یسَلِّمَ بَینَ كُلِّ رَكْعَتَینِ(.

در مسئله علاوه بر این اجماع هست، هم از قدماء‌ و هم از متأخرین، روایات هم دلالت دارد و من جمله این روایت صحیح‌السند و ظاهرالدلاله؛ لذا اشکالی در مسئله نیست و اگر گفته شود که نمی‌دانیم آیا می‌توان چهار رکعتی خواند یا نه، گفته است قاعدۀ رفع می‌گوید که می‌توان خواند. البته قول شاذ است اما حرف شاذی هم هست برای اینکه یک تعبد است و ما باید ببینیم این تعبد را شارع مقدس چه فرموده و شارع مقدس اگر گفته دو رکعت، دو رکعت و اگر گفته چهار رکعت، چهار رکعت بخوانیم و ما با حدیث رفع بخواهیم دو رکعتی را چهار رکعتی کنیم، جایز نیست. این بالاترین دلیل است از برای کسانی که گفتند مانعی ندارد که نوافل را دو رکعتی یا سه رکعتی یا چهار رکعتی بخوانیم. حتی نافلۀ ظهر را هشت رکعتی بخوانیم. هشت رکعت نماز بخواند به عنوان نافلۀ ظهر، اما تشهد بخواند و سلام ندهد تا رکعت آخر و در رکعت آخر سلام دهد. آیا می‌توان این کار را کرد یا نه؟!

فرمودند قاعدۀ رفع گفته می‌شود، اما چون تعبّد است، به قول پیغمبر اکرم (ص): «صلّوا کما ر‌أیتمونی أصلی»، طرز واجبات و مستحبات را باید از آنها گرفت. اگر به راستی روایت علی بن جعفر و امثال اینها را نداشتیم، ‌ممکن بود کسی بگوید که دلیل نداریم و قاعدۀ رفع به ما می‌گوید واجب نیست که سر دو رکعت سلام دهیم؛ اما ظاهراً حرف به اینجاها نمی‌رسد،‌چون هم اجماع مسلّم از قدماء و متأخرین هست و هم روایت «یجب الاتیان بالنوافل رکعتین رکعتین». به ما یاد دادند که نمازهای مستحبی را باید دو رکعتی بخوانیم و اگر دلیل پیدا کردیم، منحصر می‌شود به نماز وتر در نماز شب که یک رکعتی است و باید یک رکعتی بخواند و بعد هم سلام دهد. در این حرف هم هست اما حرفها را قدماء و متأخرین نپذیرفتند و این جمله که این تعبد است و باید از شارع مقدس گرفته شود و همۀ اینها در واجبات و مستحبات دلیل دارد و بعد از دلیل علاوه بر اجماع، ظاهراً احتمالها نباید داده شود.

می‌فرمایند:‌ ‌ویستحبّ فی جمیعها القنوت حتّی الشفع علی الأقوی فی الرکعة الثانیة، وکذا ‌ ‌یستحبّ فی مفردة الوتر.‌

نماز شب که چهار تا دو رکعتی است و سر هر دو رکعت باید سلام دهد. اما در نماز شفع و وتر،‌بعضی مثل شیخ بهائی گفته است نماز شفع قنوت ندارد و وقتی چهار تا دو رکعت را می‌خواند، بعد سه رکعت مثل نماز مغرب بخواند و قنوتها و دعاها را در نماز وتر بخواند.

مرحوم شیخ بهائی نمی‌دانم از کجا گرفته، اما راجع به وتر با آن همه فضائل قنوتش، که اصلاً شیرینی نماز شب به قنوت نماز وتر است. آن دعاها و ثناها و یاد چهل مؤمن و سیصد مرتبه العفو و آن دستوراتی که در کتابهای دعا و من جمله محدث قمی آمده است، لذا شیرینی به این نماز وتر است. اما در بعضی از روایات تمسک کردند و گفتند نماز شفع قنوت دارد اما نماز وتر چون یک رکعتی است قنوت ندارد و در اینجا تمسک به دو روایت کردند.

بعضیها صله را معنا کردند به نماز بدون رکوع. بعضیها هم صِلُه خواندند، یعنی وقتی که حمد و سوره خواندی رها کن. آیا این دلالت دارد و معنایش اینست که قنوت ندارد یا اینکه معنایش یک رکعت است؟!

صحیحه عَنْ یعْقُوبَ بْنِ شُعَیبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلتَّسْلِیمِ فِی رَكْعَتَی اَلْوَتْرِ فَقَالَ إِنْ شِئْتَ سَلَّمْتَ وَ إِنْ شِئْتَ لَمْ تُسَلِّمْ.

اصلاً نماز وتر را بخوان اما نماز نیست، اگر می‌خواهی سلام بده و یا سلام نده.

روایت اول مجهول است و اعراض اصحاب روی روایت دوم است و اینکه حتماً نماز باید سلام داشته باشد و ما دربارۀ قنوت صحبت می‌کردیم و کم کم قنوتش را که انداختند، سلامش را هم انداختند. بنابراین قول هر دو شاذ و نادر است و مخالف با گفتۀ‌ فقها، هم متأخرین و هم قدماست. اما من در اینجا نوشتم که شیخ بهائی فرموده: «القنوت فی الوتر إنّما هو فی الثالثه، أما الاولَیان المسماتان بالشفع فلا قنوت فیهما». جواهرالکلام، جلد 7، صفحه 67

نماز شفع قنوت ندارد، اما نماز وتر قنوت دارد. شیخ بهائی برعکس گفتند نماز وتر قنوت دارد و نماز شفع قنوت ندارد. بعضی از محشین قول شیخ بهائی را گفتند «له وجهٌ» ولی این وجه چیست و به چه دلیل است! در نماز دو رکعتی چه واجب و چه مستحب باید قنوت بخوانیم. در نماز شفع که قنوت می‌خوانیم و در نماز وتر هم آن قنوت شیرین وارد شده است.

مباحثۀ امروز، مباحثۀ شاذی بود. حتی اگر مباحثه نکرده بودیم، بهتر بود، برای اینکه آنچه گفته شده اگر موافق اجماع و ضرورت باشد، به آن عمل می‌شود و هرکجا مخالف شهرت و اجماع باشد، باید به آن اهمیت نداد. اینکه نمازهای مستحبی دو رکعت دو رکعت است به جز نماز وتر، و نمازهای دو رکعتی در رکعت دوم قنوت دارد و نماز وتر علاوه بر اینکه قنوت دارد، قنوت دلپذیری هم دارد.

علی کل حالٍ نسبت می‌دهند به شیخ بهائی که فرمودند و معمولاً می‌دانید که فقه شیخ بهائی، فقه شیرینی است و موافق با شهرت است و قول شاذ در آن خیلی کم است، چنانچه نمی‌دانیم آیا نماز اعرابی هم وجهی دارد یا ندارد! لذا اگر کسی می‌خواهد نماز بخواند، به جای نماز اعرابی، همین نمازها را بخواند. خود نماز مطلوب است «الصلاة قربان کلی تقی، من شاء استکثر و من شاء استقل». لذا در نماز اعرابی شش تا دو رکعتی می‌خواند، یعنی نمازی که پروردگار عالم گفته هر نمازی که بخواهی بخوانی مستحب است. لذا مباحثۀ امروز خیلی اهمیت نداشت. اما مرحوم سید عنوان کردند و ما هم عنوان کردیم.

و اما به جای این حرفها نصیحتی به همۀ شما کنم و تقاضا دارم به آن خیلی اهمیت دهید و اینکه این نماز شب را که نور چشم بزرگان است، مواظب باشید که ترک نشود. حتی اگر قبل اذان صبح نشد، بعد از اذان صبح قضای آن را بخوانید. این نماز شب نور چشم پیغمبر اکرم و ائمۀ طاهرین و بزرگان و علماست.

علامه طباطبائی می‌گفتند مرحوم قاضی بارها تکرار می‌کردند و یک روز در بازار دست روی شانۀ من گذاشتند و فرمودند فرزندم اگر دنیا بخواهی با نماز شب و آخرت بخواهی با نماز شب و دنیا و آخرت بخواهی با نماز شب. پس مواظب نماز شبت باش. لاأقل اگر وقت و حالش را نداشته باشید، خود نماز را بخوانید و ادعیۀ نماز وتر را نخوانید. نماز شب عاقبت بخیری می‌دهد. به این معنا که ذلت بعد عزت پیدا نمی کنید. عاقبت بخیری به این معنا که عمر و علم شما پربرکت می‌شود. عاقبت بخیری به این معنا که محبوب در جامعه می‌شوید و حرف شما نفوذ پیدا می‌کند. عاقبت بخیری به این معنا که محبوب امام زمان می‌شوید و آقا امام زمان شما را دوست دارد و دست عنایت امام زمان روی سر شماست. نماز شب به قول مرحوم قاضی، هم برای دنیایمان خوب است و زندگی شیرین و پربرکتی داریم و هم برای آخرتمان خوب است و خدمت اهل بیت «سلام‌الله‌علیهم» است. به قول قرآن هم مقام محمود دارد و مقام محمود،‌یعنی دنیا آباد و آخرت آبادتر است. ﴿وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ عَسَى أَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَحْمُوداً﴾ ﴿الإسراء، 79﴾.

تقاضا دارم لاأقل یک ساعت قبل اذان صبح وضو بگیرید و نماز شب مختصری بخوانید و دعا و ثنا کنید. این هم دنیای شما را آباد می‌کند و هم آخرت شما را و در وضع فعلی خدا از اولاد شما مواظبت می‌کند که اولاد شما صالح و شایسته شوند و مواظب خودتان هم هست که مروج خوب اسلام عزیز باشید.

امیدوارم آقا امام زمان به همۀ شما کمک کند و این نماز شب را تعطیل نکنید.