درس خارج فقه آیت الله مظاهری
کتاب الحج
93/02/01
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مستحبّات
احرام (غسل احرام)
دیروز عرض کردم صاحب جواهر تبعاً لرُوات مثل صاحب وسائل بحث مفصلی درباره مقدمات حج کردهاند و فرمودند همه اینها مستحب است. فرمودند مقدمه را ذکر میکنیم و اما همه از مستحبات است. بعد هم که وارد واجبات میشوند که واجب اول احرام است، باز بحث مفصلی به عنوان مقدمات و همه مستحب، درباب اینکه وقتی میخواهیم محرم شویم و یا وقتی محرم شدیم، این مستحبات را انجام دهیم و تقریباً مرحوم صاحب جواهر صد صفحه در اینجا صحبت فرمودند. تقریباً 70 صفحه در باب مقدمات حج و 20 صفحه هم در باب مقدمات احرام و تقریباً 100 صفحه راجع به مستحبات فرموند؛ حال یا مستحبات حج و یا مستحبات احرام.
دیروز من راجع به دو مستحب صحبت کردم و تقاضا کردم و الان هم تقاضا دارم از افرادی که حال و ذوقشان را دارند و میتوانند یک کتاب هم در این باره بنویسند. یکی راجع به اینکه حج یک مسافرت عرفانی و یک سیر الی الله است که آن مراتب سیری که عرفا گفتند در باب حج هست. در این باره خود من وقتی مناسک را در قم مینوشتم این سیر و سلوک را نوشتم اما مختصر است و میتوان این سیر و سلوک در هزار صفحه نوشته شود و البته یک بحث عرفانی ـ روائی، انگاه چیز عالی درمیآید و اما مهمتر از این، بحث دومی بود که دیروز کردم راجع به سعد و نحس ایام. که مرحوم صاحب جواهر این سعد و نحس ایام را پذیرفتند و بیش از 20 صفحه درباره این سعد و نحس ایام صحبت کردهاند. تقریباً یک کتاب است و بعضیها تقویم شرعی راجع به سعد و نحس ایام از نظر روایات نوشتند. اینکه شنبه برای چه کاری خوب است و یک شنبه چطور تا برسد به جمعه و مرحوم صاحب جواهر این کار را کرده و پذیرفته که ما روزهایی داریم که نحس است و روزهایی داریم که سعد است و مراعات این نحوستها و سعدها را نیز در مسافرت حج داشته باشیم. اینکه چه روز و ساعتی حرکت کنیم و با چه مرکبی برویم و در وقتی میخواهیم سوار شویم، چه بگوییم و اگر نگوئیم در نحوست تأثیر دارد و اگر بگوییم ندارد و بالاخره صاحب جواهر خیلی مفصل در این باره صحبت کردند و چون یک بحث فقهی شده، یعنی در فقه سنتی ما روایاتی که صاحب وسائل گفتند و دیروز گفتم که تقریبا دو ثلث جلد 18 وسائل راجع به مسافرت و آداب السفر است و مرحوم صاحب وسائل روایات فراوانی راجع به سعد و نحس ایام ذکر فرمودند که دیروز میگفتم اینها از متشابهات است و من نمیفهمم، و اگر یکی از شما عزیزان یا چند نفر از شما کتابی راجع به نحس و سعد ایام بنویسید، مثلاً در این تقویمها راجع به قمر در عقرب و امثال اینها خیلی صحبت کردند درحالی که تقویم روز است و قدیمی هم نیست بلکه جدید است. حال راجع به روایات اهلبیت هم مثل همین تقویمها اما بالاتر و مفصلتر در این باره صحبت شده و صاحب وسائل روایات را آورده و از این جهت هم احتیاج به تفحص ندارید برای اینکه روایات جمع شده از کتب اربعه است و جمع کننده صاحب وسائل است.
از نظر فقهی هم مشکلی ندارید برای اینکه صاحب جواهر قضیه را مفروغٌ عنه گرفتند و تقریباً در هفتاد ـ هشتاد صفحه راجع به این آداب سفر و نحوست ایام و سعادت ایام صحبت فرمودهاند و اگر بتوانید در این باره کار کنید خدمت بزرگی میشود.
ما خیال میکردیم که به اصفهان میآییم و به واسطه شما خدمات فرهنگی میکنیم اما نشد و تقریباً بیشتر از نصف و تقریباً دو ثلث فقه را برای شما گفتم اما یک کتاب از شما چاپ نشد. خدا رحمت کند و درجاتش عالی عالیتر، مرحوم آقای خوئی «رضواناللهتعالیعلیه» در این مورد شاگردان خوبی داشت. چند روز قبل 50 جلد از طرف بیت مرحوم آقای خوئی برای من فرستادند و من خیلی خوشحال شدم و خیلی تأسف خوردم که چرا ما چنین نیستیم. یک دوره فقه کامل و 50 جلد کتاب و این کار را شاگردها کردند. ما خیال میکردیم شما هم این کاره هستید و اما آمدیم و نشد و اما خیلی کارها میتوانسید انجام دهید، اما نکردید. فضلای خوبی در جلسه هست و خوب میشود از این فضلا استفاده کرد اما هرکدام از شما یا هفت ـ هشت ده تا کار دارید و یا وارد این حرفهایی که من میزنم، نیستید. من خیال میکنم بحث دیروز، مخصوصاً اینکه روز میلاد حضرت زهرا «سلاماللهعلیها» بود و این بحث جلو آمد، بحث خوبی بود و از من اشاره و از تو دو صد دویدن و اگر بتوانید این کار را بکنید خیلی خوب است، حال یا لُجنهای و یا فردی.
این صد صفحه مرحوم صاحب جواهر بود. یعنی بعد از اینکه مرحوم محقق آداب مسافر را مختصر و مرحوم صاحب جواهر مفصل آوردند و روایات اهل بیت را آوردند و آنگاه وارد احرام میشوند برای اینکه بنا شد در اجزای حج صحبت کنیم و جزو اول احرام است. وارد احرام میشوند و میفرمایند که یک مقدمه دارد، یک کیفیت دارد و یک احکام دارد و باز مقدمه از مستحبات است. خود محقق یا صاحب جواهر میفرمایند «و امّا المقدمه فکلّها من المستحبات».
حال در میان این مستحبات، دو ـ سه مسئله هست که انصافاً مسئله خوبیست.
مسئله اول راجع به غسل احرام است. در این باره روایات زیاد است و از بس زیاد است، بعضی قائل به وجوب هم شدند و شما بفرمایید نه و از همه روایات بر روی هم استفاده میکنیم که میخواهد پیش خدا برود بنابراین باید غسل کند. این چیزی ندارد و همین که مرحوم صاحب جواهر هم از آن گذشتند. بگویید واجب هم نیست اما مستحب مؤکّد است و از غسل جمعه هم مهمتر است. آنچه اهمیت دارد، اینست که مرحوم محقق و مرحوم صاحب جواهر مقداری را متعرض شدند و مقداری را متعرض نشدند. آنچه متعرض شدند، خیلی اهمیت ندارد و اینکه مثلاً کسانی که از مدینه به مسجد شجره میآیند اگر صبح در مدینه غسلشان را بکنند، وقتی به مسجد شجره میآیند غسل دارند و این فاصله اشکال ندارد. این گفتن نداشت و معلوم است که تا طهارت دارد میتواند اعمال آن طهارت را مترتّب کند و اما آنچه حرف دارد و مبتلابه هم هست، اینست که اگر صبح در مدینه غسل کرد و به مسجد شجره آمد، حال که میخواهد محرم شود غسلش باطل شده است.
دو مسئله در اینجا هست. یک مسئله اینکه آیا الان که غسل باطل شده، هیچ کاری با این غسل نمیتوان کرد؟!
یک مسئله در کتاب طهارت هست و ما روی آن فتوا هم دادیم. روایت صحیح السند و ظاهرالدلاله است که همهى غسلهای مستحبی، 24 ساعت باقیست و به واسطه حدثهایی که گفته شده، این غسل از بین نمیرود. لذا هر اثری که بار بر غسل است، آن اثر بار است، بنابراین در مسئله ما ولو خواب رفته اما احتیاج به غسل ندارد البته اگر غسل کند، بهتر است و اما احتیاج به غسل ندارد و با همان غسل میتواند مُحرم شود و به عبارت دیگر غسل دار است. اما مشهور نفرمودند، البته این عرض من هم از قدماء و هم از متأخرین قول دارد اما مشهور مثل مرحوم محقق و صاحب جواهر نفرمودند و گفتند اگر خواب رفت و یا مثلاً برای تطهیر رفت، غسلش باطل است. حال که غسلش باطل است، پس باید دوباره غسل کند و اگر گفتیم غسل احرام واجب است، غسل واجب و اگر گفتیم مستحب است که معمولاً هم مستحب است، ولو غسل کرده اما آن غسل از بین رفته و باید غسل کند.
این یک مسئله است در اینکه باید غسل کند یعنی مستحب است، قول مشهور است و در اینکه حدث، غسل را باطل میکند و هرچه غسل واجب را باطل میکند، غسل مستحب را نیز باطل میکند، این قول مشهور هم در میان قدماء و هم در میان متأخرین است. اما یک قول دیگری هم هست و ما روی آن فتوا دادیم که انسان تا 24 ساعت متطهر به آن غسل مستحبی هست، حال اگر خواب رفته باشد و یا حدثی برایش پیش آمده باشد و غیره، این غسلش باقیست. بنابراین مثلاً به کربلا رفت و غسل کرد و به حرم رفت و با غسل زیارت خوانده و الان به خانه آمده و ناهار خورد و خوابید و در عصر اگر خواست به حرم رود، لازم نیست غسل کند و وضو میگیرد برای نماز و امثال اینها و به حرم مشرف میشود. اگر کسی بتواند این مسئله را جا بیندازد، کار خیلی آسان میشود، مخصوصاً برای حاجیها و برای زوار عتبات. مثلاً اول اذان صبح غسل طواف میکند و نمازش را میخواند و طوافش را انجام میدهد و در عصر دوباره میآید و غسل طواف از بین رفته و این با وضو میآید و نمازش را میخواند و میخواهد طواف کند و اگر بخواهد طواف کند، تا 24 ساعت طواف با غسل کرده است. لذا غسل مستحبی مثل غسل زیارت یا غسل احرام و یا غسل طواف و غسل جمعه و امثال اینها، اگر آثار بعد از حدث بار بر آن باشد، زیرا یک دفعه آثار بار نیست و غسل کرده و ما مدعی هستیم که با هر غسلی میشود نماز خواند و این غسل کرده و نمازش را با غسل خواند و بعد خوابید، آنگاه با این غسل نمیتواند نماز بخواند و اما اگر بخواهد زیارت کند، میتواند بگوید آن زیارت را با غسل کردم برای اینکه امام صادق فرمودند غسل مستحبی تا 24 ساعت اثرش خودش را دارد. ولی علی کل حالٍ اصلاً در اینجا مسئله را متعرض نشدند و در باب طهارت، در باب اغسال در جواهر مسئله را مفصلا متعرض شدند و به اندازهای مهم است که صاحب جواهر به مسئله تمایل دارد اما از شهرت ترسیده و نتوانسته فتوا دهد و اما مسئله را در آنجا فرمودند و تمایشان را به مسئله فرمودند. این یک مسئله که مسئله خوبیست و اگر شما با روایات صحیح السند و ظاهرالدلالهای که هست بتوانید این مسئله در ذهنتان برای خود و برای دیگران باشد، مسئله خوبیست. یک مسئله دیگر، مسئله تیمم است. تیمم برای آنجا که آب نباشد، ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ [1]. برای کارهای واجب گفتند میشود و اصلاً معنای آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ اینست که نماز ظهر و عصر را با وضو بخوان و اگر نمیتوانی تیمم کن و نماز بخوان. پس تیمم بدل از وضو و تیمم بدل از غسل، اما در امور واجب، مثل نماز ظهر و عصر. و اما آیا این ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ برای امور مستحب هم هست یا نه، در اینجا اختلاف است. بعضیها گفتند این آیه اطلاق ندارد و تیمم برای امور مستحب، جایز نیست. لذا مثلاً اگر کسی آب ندارد و بخواهد برای احرام تیمم کند، گفتند این تیمم جای غسل را نمیگیرد و یا حتی روز جمعه اگر مریض است و آب برایش ضرر دارد و نمیتواند غسل جمعه کند، گفتند نمیتواند تیمم کند و قدر متیقّن تیمم برای واجبات است و نه برای مستحبات.
اگر مطالعه کرده باشید صاحب جواهر این مسئله را مفصل نفرمودند بلکه اشاره کردند و قبول هم نمیکنند اما نمیتوانند بگویند هر مستحبی. لذا در همین جا شبهه دارند کسی که نمیتواند غسل احرام کند، آیا میتواند تیمم کند یا نه، آنگاه نتوانستند جزم پیدا کنند. صاحب جواهر گاهی با شهرت و گاهی تسامح در ادله سنن این مسئله را تمام میکنند. در غسل احرام که میفرمایند، شما قیاس کنید که برای غسل جمعه و زیارت هم همین است تا آخر. اما مشهور در میان اصحاب گفتند نه، این ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ بدل وضو و غسل است، لذا هرچیزی را که برایش وضو میگیری، اگر آب نداری، تیمم کن. نرو در جزئیات و بگو مثلاً آیه شریفه مربوط به نماز ظهر و عصر است بلکه روی تبدیل و بدل برو و بگو بدل وضو، تیمم است. بدل غسل، تیمم است. برای هرچه که واجب یا مستحب است که وضو بگیریم یا غسل کنیم، میتوانیم تیمم کنیم. آنگاه اگر کسی این را بگوید و اگر تفحص کنیم در روایتها مییابیم که مثلاً نمیتواند وضو بگیرد و فرمودند تیمم کن. مثلاً برای نماز میت اگر نمیتواند وضو بگیرد، گفتند جای آن تیمم کن و یا حتی مثلاً پیر است و بلند شدن برای او مشکل است و موقع خواب است و مستحب است که انسان موقع خواب متطهر باشد، گفتند الان که نمیتوانی به واسطه آب متطهر باشی، به واسطه تراب متطهر شو. دستت را روی لحاف بزن و اگر گرد دارد، بالاخره تیمم کن و بخواب و این طهارت بدل آن وضو یا غسل است. وقتی در روایتها بگردیم، ولو در اینجا این مسئله ما که تیمم از برای کسی که نمیتواند برای احرامش غسل کند، تیمم کند اما میتوانیم یک قانون کلی از روایات اهل بیت و آیه شریفه و از شهرت بسزا در آوریم که در هرچه که وضو میگیریم چه واجب و چه مستحب، اگر آب نداشته باشیم و یا آب برایمان ضرر داشته باشد، میتوانیم تیمم کنیم. بنابراین آیه شریفه میفرماید: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾، پیغمبر اکرم نیز فرمودند: «الترابُ احد الطهورین» و امام صادق هم فرمودند: «یکفیک الف سنه». این روایتها و آیات و اینکه تخصص متخص به کارهای واجب است، دلیل ندارد. حال اگر دلیل نداشت اگر کسی هم شک کند، قانون تسامح در ادله سنن میگوید که این میتواند تیمم کند و بدون غسل محرم شود و یا اگر تیمم کند، ادله تسامح در ادله سنن میگوید تیمم کن و احرام کن. بنابراین الان که واجب نیست، اما احتمال رجاء هست. ولو قانون تسامح در ادله سنن برای ما مستحب درست نکند، اما رجاءً درست کرده است، رجاءً به اینکه تیمم جای غسل را بگیرد. قانون تسامح در ادله سنن میگوید در مسئله ما و همه مسائل، چه غسل جمعه و چه غسل ایام و چه وضو گرفتن برای اینکه کون علی الطهاره باشد و امثال اینها؛ اگر کسی آب ندارد و نمیتواند وضو بگیرد، همینطور که برای کارهای واجب میتواند تیمم کند، برای کارهای مستحب هم میتواند تیمم کند.
دیروز عرض کردم صاحب جواهر تبعاً لرُوات مثل صاحب وسائل بحث مفصلی درباره مقدمات حج کردهاند و فرمودند همه اینها مستحب است. فرمودند مقدمه را ذکر میکنیم و اما همه از مستحبات است. بعد هم که وارد واجبات میشوند که واجب اول احرام است، باز بحث مفصلی به عنوان مقدمات و همه مستحب، درباب اینکه وقتی میخواهیم محرم شویم و یا وقتی محرم شدیم، این مستحبات را انجام دهیم و تقریباً مرحوم صاحب جواهر صد صفحه در اینجا صحبت فرمودند. تقریباً 70 صفحه در باب مقدمات حج و 20 صفحه هم در باب مقدمات احرام و تقریباً 100 صفحه راجع به مستحبات فرموند؛ حال یا مستحبات حج و یا مستحبات احرام.
دیروز من راجع به دو مستحب صحبت کردم و تقاضا کردم و الان هم تقاضا دارم از افرادی که حال و ذوقشان را دارند و میتوانند یک کتاب هم در این باره بنویسند. یکی راجع به اینکه حج یک مسافرت عرفانی و یک سیر الی الله است که آن مراتب سیری که عرفا گفتند در باب حج هست. در این باره خود من وقتی مناسک را در قم مینوشتم این سیر و سلوک را نوشتم اما مختصر است و میتوان این سیر و سلوک در هزار صفحه نوشته شود و البته یک بحث عرفانی ـ روائی، انگاه چیز عالی درمیآید و اما مهمتر از این، بحث دومی بود که دیروز کردم راجع به سعد و نحس ایام. که مرحوم صاحب جواهر این سعد و نحس ایام را پذیرفتند و بیش از 20 صفحه درباره این سعد و نحس ایام صحبت کردهاند. تقریباً یک کتاب است و بعضیها تقویم شرعی راجع به سعد و نحس ایام از نظر روایات نوشتند. اینکه شنبه برای چه کاری خوب است و یک شنبه چطور تا برسد به جمعه و مرحوم صاحب جواهر این کار را کرده و پذیرفته که ما روزهایی داریم که نحس است و روزهایی داریم که سعد است و مراعات این نحوستها و سعدها را نیز در مسافرت حج داشته باشیم. اینکه چه روز و ساعتی حرکت کنیم و با چه مرکبی برویم و در وقتی میخواهیم سوار شویم، چه بگوییم و اگر نگوئیم در نحوست تأثیر دارد و اگر بگوییم ندارد و بالاخره صاحب جواهر خیلی مفصل در این باره صحبت کردند و چون یک بحث فقهی شده، یعنی در فقه سنتی ما روایاتی که صاحب وسائل گفتند و دیروز گفتم که تقریبا دو ثلث جلد 18 وسائل راجع به مسافرت و آداب السفر است و مرحوم صاحب وسائل روایات فراوانی راجع به سعد و نحس ایام ذکر فرمودند که دیروز میگفتم اینها از متشابهات است و من نمیفهمم، و اگر یکی از شما عزیزان یا چند نفر از شما کتابی راجع به نحس و سعد ایام بنویسید، مثلاً در این تقویمها راجع به قمر در عقرب و امثال اینها خیلی صحبت کردند درحالی که تقویم روز است و قدیمی هم نیست بلکه جدید است. حال راجع به روایات اهلبیت هم مثل همین تقویمها اما بالاتر و مفصلتر در این باره صحبت شده و صاحب وسائل روایات را آورده و از این جهت هم احتیاج به تفحص ندارید برای اینکه روایات جمع شده از کتب اربعه است و جمع کننده صاحب وسائل است.
از نظر فقهی هم مشکلی ندارید برای اینکه صاحب جواهر قضیه را مفروغٌ عنه گرفتند و تقریباً در هفتاد ـ هشتاد صفحه راجع به این آداب سفر و نحوست ایام و سعادت ایام صحبت فرمودهاند و اگر بتوانید در این باره کار کنید خدمت بزرگی میشود.
ما خیال میکردیم که به اصفهان میآییم و به واسطه شما خدمات فرهنگی میکنیم اما نشد و تقریباً بیشتر از نصف و تقریباً دو ثلث فقه را برای شما گفتم اما یک کتاب از شما چاپ نشد. خدا رحمت کند و درجاتش عالی عالیتر، مرحوم آقای خوئی «رضواناللهتعالیعلیه» در این مورد شاگردان خوبی داشت. چند روز قبل 50 جلد از طرف بیت مرحوم آقای خوئی برای من فرستادند و من خیلی خوشحال شدم و خیلی تأسف خوردم که چرا ما چنین نیستیم. یک دوره فقه کامل و 50 جلد کتاب و این کار را شاگردها کردند. ما خیال میکردیم شما هم این کاره هستید و اما آمدیم و نشد و اما خیلی کارها میتوانسید انجام دهید، اما نکردید. فضلای خوبی در جلسه هست و خوب میشود از این فضلا استفاده کرد اما هرکدام از شما یا هفت ـ هشت ده تا کار دارید و یا وارد این حرفهایی که من میزنم، نیستید. من خیال میکنم بحث دیروز، مخصوصاً اینکه روز میلاد حضرت زهرا «سلاماللهعلیها» بود و این بحث جلو آمد، بحث خوبی بود و از من اشاره و از تو دو صد دویدن و اگر بتوانید این کار را بکنید خیلی خوب است، حال یا لُجنهای و یا فردی.
این صد صفحه مرحوم صاحب جواهر بود. یعنی بعد از اینکه مرحوم محقق آداب مسافر را مختصر و مرحوم صاحب جواهر مفصل آوردند و روایات اهل بیت را آوردند و آنگاه وارد احرام میشوند برای اینکه بنا شد در اجزای حج صحبت کنیم و جزو اول احرام است. وارد احرام میشوند و میفرمایند که یک مقدمه دارد، یک کیفیت دارد و یک احکام دارد و باز مقدمه از مستحبات است. خود محقق یا صاحب جواهر میفرمایند «و امّا المقدمه فکلّها من المستحبات».
حال در میان این مستحبات، دو ـ سه مسئله هست که انصافاً مسئله خوبیست.
مسئله اول راجع به غسل احرام است. در این باره روایات زیاد است و از بس زیاد است، بعضی قائل به وجوب هم شدند و شما بفرمایید نه و از همه روایات بر روی هم استفاده میکنیم که میخواهد پیش خدا برود بنابراین باید غسل کند. این چیزی ندارد و همین که مرحوم صاحب جواهر هم از آن گذشتند. بگویید واجب هم نیست اما مستحب مؤکّد است و از غسل جمعه هم مهمتر است. آنچه اهمیت دارد، اینست که مرحوم محقق و مرحوم صاحب جواهر مقداری را متعرض شدند و مقداری را متعرض نشدند. آنچه متعرض شدند، خیلی اهمیت ندارد و اینکه مثلاً کسانی که از مدینه به مسجد شجره میآیند اگر صبح در مدینه غسلشان را بکنند، وقتی به مسجد شجره میآیند غسل دارند و این فاصله اشکال ندارد. این گفتن نداشت و معلوم است که تا طهارت دارد میتواند اعمال آن طهارت را مترتّب کند و اما آنچه حرف دارد و مبتلابه هم هست، اینست که اگر صبح در مدینه غسل کرد و به مسجد شجره آمد، حال که میخواهد محرم شود غسلش باطل شده است.
دو مسئله در اینجا هست. یک مسئله اینکه آیا الان که غسل باطل شده، هیچ کاری با این غسل نمیتوان کرد؟!
یک مسئله در کتاب طهارت هست و ما روی آن فتوا هم دادیم. روایت صحیح السند و ظاهرالدلاله است که همهى غسلهای مستحبی، 24 ساعت باقیست و به واسطه حدثهایی که گفته شده، این غسل از بین نمیرود. لذا هر اثری که بار بر غسل است، آن اثر بار است، بنابراین در مسئله ما ولو خواب رفته اما احتیاج به غسل ندارد البته اگر غسل کند، بهتر است و اما احتیاج به غسل ندارد و با همان غسل میتواند مُحرم شود و به عبارت دیگر غسل دار است. اما مشهور نفرمودند، البته این عرض من هم از قدماء و هم از متأخرین قول دارد اما مشهور مثل مرحوم محقق و صاحب جواهر نفرمودند و گفتند اگر خواب رفت و یا مثلاً برای تطهیر رفت، غسلش باطل است. حال که غسلش باطل است، پس باید دوباره غسل کند و اگر گفتیم غسل احرام واجب است، غسل واجب و اگر گفتیم مستحب است که معمولاً هم مستحب است، ولو غسل کرده اما آن غسل از بین رفته و باید غسل کند.
این یک مسئله است در اینکه باید غسل کند یعنی مستحب است، قول مشهور است و در اینکه حدث، غسل را باطل میکند و هرچه غسل واجب را باطل میکند، غسل مستحب را نیز باطل میکند، این قول مشهور هم در میان قدماء و هم در میان متأخرین است. اما یک قول دیگری هم هست و ما روی آن فتوا دادیم که انسان تا 24 ساعت متطهر به آن غسل مستحبی هست، حال اگر خواب رفته باشد و یا حدثی برایش پیش آمده باشد و غیره، این غسلش باقیست. بنابراین مثلاً به کربلا رفت و غسل کرد و به حرم رفت و با غسل زیارت خوانده و الان به خانه آمده و ناهار خورد و خوابید و در عصر اگر خواست به حرم رود، لازم نیست غسل کند و وضو میگیرد برای نماز و امثال اینها و به حرم مشرف میشود. اگر کسی بتواند این مسئله را جا بیندازد، کار خیلی آسان میشود، مخصوصاً برای حاجیها و برای زوار عتبات. مثلاً اول اذان صبح غسل طواف میکند و نمازش را میخواند و طوافش را انجام میدهد و در عصر دوباره میآید و غسل طواف از بین رفته و این با وضو میآید و نمازش را میخواند و میخواهد طواف کند و اگر بخواهد طواف کند، تا 24 ساعت طواف با غسل کرده است. لذا غسل مستحبی مثل غسل زیارت یا غسل احرام و یا غسل طواف و غسل جمعه و امثال اینها، اگر آثار بعد از حدث بار بر آن باشد، زیرا یک دفعه آثار بار نیست و غسل کرده و ما مدعی هستیم که با هر غسلی میشود نماز خواند و این غسل کرده و نمازش را با غسل خواند و بعد خوابید، آنگاه با این غسل نمیتواند نماز بخواند و اما اگر بخواهد زیارت کند، میتواند بگوید آن زیارت را با غسل کردم برای اینکه امام صادق فرمودند غسل مستحبی تا 24 ساعت اثرش خودش را دارد. ولی علی کل حالٍ اصلاً در اینجا مسئله را متعرض نشدند و در باب طهارت، در باب اغسال در جواهر مسئله را مفصلا متعرض شدند و به اندازهای مهم است که صاحب جواهر به مسئله تمایل دارد اما از شهرت ترسیده و نتوانسته فتوا دهد و اما مسئله را در آنجا فرمودند و تمایشان را به مسئله فرمودند. این یک مسئله که مسئله خوبیست و اگر شما با روایات صحیح السند و ظاهرالدلالهای که هست بتوانید این مسئله در ذهنتان برای خود و برای دیگران باشد، مسئله خوبیست. یک مسئله دیگر، مسئله تیمم است. تیمم برای آنجا که آب نباشد، ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ [1]. برای کارهای واجب گفتند میشود و اصلاً معنای آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ اینست که نماز ظهر و عصر را با وضو بخوان و اگر نمیتوانی تیمم کن و نماز بخوان. پس تیمم بدل از وضو و تیمم بدل از غسل، اما در امور واجب، مثل نماز ظهر و عصر. و اما آیا این ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ برای امور مستحب هم هست یا نه، در اینجا اختلاف است. بعضیها گفتند این آیه اطلاق ندارد و تیمم برای امور مستحب، جایز نیست. لذا مثلاً اگر کسی آب ندارد و بخواهد برای احرام تیمم کند، گفتند این تیمم جای غسل را نمیگیرد و یا حتی روز جمعه اگر مریض است و آب برایش ضرر دارد و نمیتواند غسل جمعه کند، گفتند نمیتواند تیمم کند و قدر متیقّن تیمم برای واجبات است و نه برای مستحبات.
اگر مطالعه کرده باشید صاحب جواهر این مسئله را مفصل نفرمودند بلکه اشاره کردند و قبول هم نمیکنند اما نمیتوانند بگویند هر مستحبی. لذا در همین جا شبهه دارند کسی که نمیتواند غسل احرام کند، آیا میتواند تیمم کند یا نه، آنگاه نتوانستند جزم پیدا کنند. صاحب جواهر گاهی با شهرت و گاهی تسامح در ادله سنن این مسئله را تمام میکنند. در غسل احرام که میفرمایند، شما قیاس کنید که برای غسل جمعه و زیارت هم همین است تا آخر. اما مشهور در میان اصحاب گفتند نه، این ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ بدل وضو و غسل است، لذا هرچیزی را که برایش وضو میگیری، اگر آب نداری، تیمم کن. نرو در جزئیات و بگو مثلاً آیه شریفه مربوط به نماز ظهر و عصر است بلکه روی تبدیل و بدل برو و بگو بدل وضو، تیمم است. بدل غسل، تیمم است. برای هرچه که واجب یا مستحب است که وضو بگیریم یا غسل کنیم، میتوانیم تیمم کنیم. آنگاه اگر کسی این را بگوید و اگر تفحص کنیم در روایتها مییابیم که مثلاً نمیتواند وضو بگیرد و فرمودند تیمم کن. مثلاً برای نماز میت اگر نمیتواند وضو بگیرد، گفتند جای آن تیمم کن و یا حتی مثلاً پیر است و بلند شدن برای او مشکل است و موقع خواب است و مستحب است که انسان موقع خواب متطهر باشد، گفتند الان که نمیتوانی به واسطه آب متطهر باشی، به واسطه تراب متطهر شو. دستت را روی لحاف بزن و اگر گرد دارد، بالاخره تیمم کن و بخواب و این طهارت بدل آن وضو یا غسل است. وقتی در روایتها بگردیم، ولو در اینجا این مسئله ما که تیمم از برای کسی که نمیتواند برای احرامش غسل کند، تیمم کند اما میتوانیم یک قانون کلی از روایات اهل بیت و آیه شریفه و از شهرت بسزا در آوریم که در هرچه که وضو میگیریم چه واجب و چه مستحب، اگر آب نداشته باشیم و یا آب برایمان ضرر داشته باشد، میتوانیم تیمم کنیم. بنابراین آیه شریفه میفرماید: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾، پیغمبر اکرم نیز فرمودند: «الترابُ احد الطهورین» و امام صادق هم فرمودند: «یکفیک الف سنه». این روایتها و آیات و اینکه تخصص متخص به کارهای واجب است، دلیل ندارد. حال اگر دلیل نداشت اگر کسی هم شک کند، قانون تسامح در ادله سنن میگوید که این میتواند تیمم کند و بدون غسل محرم شود و یا اگر تیمم کند، ادله تسامح در ادله سنن میگوید تیمم کن و احرام کن. بنابراین الان که واجب نیست، اما احتمال رجاء هست. ولو قانون تسامح در ادله سنن برای ما مستحب درست نکند، اما رجاءً درست کرده است، رجاءً به اینکه تیمم جای غسل را بگیرد. قانون تسامح در ادله سنن میگوید در مسئله ما و همه مسائل، چه غسل جمعه و چه غسل ایام و چه وضو گرفتن برای اینکه کون علی الطهاره باشد و امثال اینها؛ اگر کسی آب ندارد و نمیتواند وضو بگیرد، همینطور که برای کارهای واجب میتواند تیمم کند، برای کارهای مستحب هم میتواند تیمم کند.