درس خارج فقه آیت الله مظاهری
کتاب الطهارة
89/12/21
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: آیا بر یک میت میشود چند تا نماز میت خواند؟
مرحوم سید فرمودهاند که یجوز ان یصلی علی المیت اشخاص متعدده فرادی فی زمان واحد او جماعه فی زمان واحد وینوی کل منهم الوجوب مالم یفرغ منها احد والا نوی البقیه الاستحباب. مشهور در میان فقهاء همین است که مرحوم سید میفرماید الا اینکه سابقا مرحوم سید تبعا لصاحب جواهر فرمودهاند این میت اگر اهل علم باشد اهل شرافت باشد اهل کرامت باشد یعنی یک شخصیت اجتماعی داشته باشد نماز متعدد فرادی، جماعتا برای او خواندن مستحب است، یکی از آنها واجب است فرادی باشد یا جماعت ولی مابقی مستحب است لذا مثلا برای یک اهل علم میشود 10 تا نماز خواند و اما اگر شخصیت اجتماعی نداشته باشد میشود نماز فرادی یا با جماعت متعدد برای او خواند اما مکروه است حالا مکروهش هم به چه معناست؟ معنایش این است که اولش واجب است و بعدش مستحب است اما اقل ثوابا مثل مثلا نماز در حمام، نماز در قبرستان، این مسئله یک شهرتی در میان اصحاب پیدا کرده است، روایات فراوانی در مسئله هست قریب به 20 تا روایت برای جواز نقل شده و بعضی از این روایتها این است که پیامبر اکرم یا امیرالمؤمنین برای افراد با شخصیت متکرراً نماز میخواندند مثلا برای حضرت حمزه 70 مرتبه الله اکبر گفتند یعنی 6، 7 تا نماز برایشان خواندند، این 70 تا الله اکبر معنایش این نیست که یک نماز خواندند با 70 تا الله اکبر، نه، سابقا گفتیم که نماز میت 5 تا الله اکبر دارد نه کم نه زیاد و عامه که میگویند 4 تا اشتباه کردهاند، بعضی از روایات هم میگفت 5 تا آن هم شما حمل اعراض اصحاب روی آن آوردید و طردش کردیم لذا نماز میت 5 تا الله اکبر دارد و اینکه پیامبر اکرم یا امیرالمؤمنین برای بعضی خواندند 70 تا الله اکبر یا 40 تا، 30 تا این خود روایتها معنا میکند که مثلا امیرالمؤمنین سلام الله علیه یک نماز خواندند اما با 5 تا الله اکبر، نماز تمام شد، نیم ساعت بعد دو دفعه یک نماز برای او خواندند، از اصحاب خاص امیرالمؤمنین بوده، شهید هم شده یا دو دفعه نیم ساعت صبر کردند و دو دفعه یک نماز خواندند 5 تا نماز خواندند یا در آن قضیه احد که پیامبر اکرم 70 تا الله اکبر گفتند معنایش این است در بعضی از روایات هم معنا میکند که پیامبر اکرم برای حضرت حمزه نماز خواندند با همان 5 تا الله اکبر، آن وقت یک دسته از شهداء را آوردند دو دفعه پیامبر اکرم برای آن شهدا و برای حضرت حمزه نماز میت خواندند یعنی 5 تا الله اکبر، دو دفعه یک دسته شهدا را آوردند پیامبر اکرم نماز میت خواندند تا بالاخره 70 تا الله اکبر در نمازهای متعدد برای حضرت حمزه خواندند که 70 تا الله اکبر هم جور نمیاید دیگر باید بگوییم این 70 تا هم تقریبی است یعنی مثلا پیامبر اکرم 6 تا نماز خواندند یا 7 تا نماز خواندند اما این جوری ولو بر حضرت حمزه 6 تا 7 تا نماز خواندنده شد اما الله اکبرها در یک نماز نبوده هر 5 تا الله اکبر توی یک نماز، خب این روایات متعدد روی آن داریم همین جور باید معنا کنیم اینکه بعضی خیال کردهاند که 70 تا الله اکبر توی یک نماز، نه، نماز میت 5 تا الله اکبر دارد به الله اکبر پنجم هم نماز تمام میشود این بخواهد، نخواهد نماز تمام میشود مثل السلام علیکم و رحمه الله و برکاته است که بخواهد نخواهد نماز تمام میشود، لذا آن روایتها میگوید که پیلمبر اکرم امیرالمؤمنین علی علیهما السلام نماز متعدد به یک جنازه خواندند، آن وقت یک روایاتی داریم نمیشود، فقهاء منجمله صاحب جواهر بعدش هم مرحوم سید جمع بین روایات را این جور کردهاند گفتهاند آنکه میشود اهل شرافت باشد مثلا رئیس لشگر بوده است حمزه عموی پیامبر بوده است، آنکه نمیشود آدمهایی که شخصیت اجتماعی ندارند، عموم مردم، عموم مردم تکرار نه، و اما برای افراد باشخصیت تکرار آری، آن وقت دیدند با 10، 20 تا روایت نمیشود بگوییم که نه، لذا حمل کردند بر کراهت گفتند اگر آدمهای باشخصیتی هستند کراهت ندارد اما اگر آدمهای معمولی هستند نماز متکرر برای اینها خواندن کراهت دارد، این کاری که فقهاء کردهاند مشهور در میان فقهاء هم شده است.
الا اینکه ما عقیده داریم که نماز برای میت متکرراًخواندن استحباب دارد کراهت هم ندارد برای خاطر این 10، 20 تا روایتی که داریم و این که فعل پیامبر اکرم یا فعل امیرالمؤمنین بخواهیم بگوییم که جمع بین روایات اینکه آنها افراد با شخصیت بودند اینها افرادی هستند که شخصیت اجتماعی نداشتند پس هر دو جایز است یکی مستحب یکی مکروه، این جمع تبرعی است و نمیشود الا اینکه دو تا روایت صحیح السند ظاهر الدلاله داریم اصلاً نمیشود نماز روی نماز معنا ندارد برای اینکه این نماز را خواند دیگر تکلیف ساقط شد اتفاقا از پیامبر اکرم هم روایت صحیح السند است که یک زنی را آوردند پیامبر اکرم نمازش را خوانده بودند و یک عدهای آمدند یا رسول الله ما نماز نخواندهایم شما یک نماز دیگر برای ما بخوانید تا ما بخوانیم و حضرت فرمودند نماز روی نماز معنا ندارد آن وقت فقهاء این را حمل کردهاند بر کراهت، خیلی عجیب است دیگر، حالا روایتها را میخوانم، لذا بحث امروز ما بحث خیلی مشکلی است که پیامبر اکرم بگویند نماز روی نماز معنا ندارد آن وقت ما بگوییم که این نماز روی نماز معنا ندارد یعنی خواندنش طوری نیست مکروه است چرا؟ برای اینکه پیامبر اکرم خودشان نماز خواندند برای بعضی، و این جمله که نماز روی نماز معنا ندارد خب ما بخواهیم بگوییم حمل بر کراهت یعنی میشود اما مکروه است خب عرف نمیتواند این را قبول بکند دیگر، لذا یا باید این دوتا روایت را حمل بر تقیه بکنیم حسابی درست میشود برای اینکه عامه میگویند نمیشود و آن قضیه پیامبر اکرم و آن قضیه امیرالمؤمنین را که نماز متکرر خواندند قبول ندارند و میگویند اصلاً نمیشود لذا این دوتا روایت که میگوید نماز روی نماز معنا ندارد حمل بر تقیه بکنیم عالی در میآید آن وقت این جور میشود که 10، 20 تا روایت داریم میشود دیگر فرق هم بین اینکه شخصیت اجتماعی داشته باشد شخصیت اجتماعی نداشته باشد فرق نمیکند یا اینکه دوتا روایت را حمل بکنیم بر اینکه واجب نیست یعنی پیامبراکرم نماز را خواندند بعد یک دسته آمدند گفتند که نماز بخوانید، حضرت فرمودند نماز را خواندم دیگر واجب نیست این هم جمع عرفی میشود باز برمیگردد به اینکه این 10، 20 تا روایت معارض ندارد و همه میگویند نماز روی نماز طوری نیست، نماز اول واجب نماز دوم مستحب، نماز سوم مستحب، و این ظاهر عبارت سید هم اینجا همین را میفهماند گرچه چند روز قبل اگر یادتان باشد ایشان فرمودند مکروه است یعنی قول مشهور را گفتند اما اینجا عبارت این است یجوز ان یصلی علی المیت اشخاص متعدده فرادی فی زمان واحد اما جماعه فی زمان واحد و ینوی کل منهما الوجوب ما لم یفرغ منها احد و الا نوی البقیه الاستحباب و میگویند تهافت در کلام مرحوم سید است، خب هست این تهافت هست برای اینکه این نوی البقیه الاستحباب باید فرموده باشند علی سبیل الکراهه چون سابقا گفتند و این جا نفرمودندهاند و روی عرض من فرمایش مرحوم سید در اینجا عالی است و ما قائلیم به اینکه نماز برای میت خواندن متکررا اولی واجب مابقی مستحب، مکروه هم نیست و آن میت میخواهد شخصیت اجتماعی داشته باشد میخواهد شخصیت اجتماعی نداشته باشد، این خلاصه حرف است اگر مطالعه کرده باشید حرف من را در نظر بگیرید حرف بکری است اما خیلی حرف پایهداری است.
حالا این روایتها را یک قدری بررسی کنیم ببینیم که از این روایتها چه استفاده میکنیم؟
روایت 1 از باب 6 از ابواب صلاه جنازه صحیحه حلبی عن ابی عبدالله علیه السلام کبر امیرالمؤمنین علیه السلام علی سهل بن حنیف و کان بدر یا خمس تکبیرات ثم مشی ساعه ثم وضعه وکبر علیه خمسه اخری فصنع به ذلک حتی کبر علیه خمسا و عشرین تکبیره روایت هم صحیح السند است هم ظاهر الدلاله معنای این هم که 70 تا تکبیر یا 35 تا تکبیر معنا کرده همین که عرض کردم، بنابراین اینکه مشهور شده حتی در بعضی رسالهها بعضی خواص نمیدانم چه جوری است؟ گفتهاند که بیش از 5 تا تکبیرهم میشود گفت نه از باب نماز، از باب تکبیر گفتن ثواب دارد آن وقت تمسک میکنند به قضیه پیامبراکرم برای حمزه 70 تا تکبیر گفتند یا تمسک میکنند به روایت امیرالمؤمنین سهل بن حنیف که برایش 35 تا تکبیر گفتند، این اشتباه است دیگر اشتباه بزرگی هم هست بنابراین اینکه 70 تا تکبیر گفته شده یا 35 تا تکبیر گفتهاند پیامبراکرم، امیرالمومنین علیهما السلام معنایش این نیست که یک نماز 70 تا تکبر داشته، نه، لذا در همان روایت پیامبراکرم هم دارد که در همین روایتها که پیامبراکرم هم دارد که در همین روایتها که پیامبراکرم نماز 5 تکبیر برای حضرت حمزه خواندند نماز تمام شد، یک دسته از شهدا را آوردند، حضرت حمزه را بلند نکردند، برای احترام، یک نماز دیگر برای همه آنها خواندند، دو دفعه یک دسته از شهدا آوردند پیامبراکرم برای همه منجمله حضرت حمزه یک نماز خواند نماز 5 تا تکبیری، لذا 70 تا تکبیر که 70 تا تکبیر هم نمیشود درستش بکنیم باید یک جوری کم و زیادش بکنیم، لذا 70 تا تکبیر برای حضرت حمزه گفتند یا اینکه امیرالمؤمنین 35 تا تکبیر یعنی 5 تا نماز برای سهل بن حنیف حالا اینجا مرادم است فقهاء این دو تا روایت را البته گفتم 10، 20 تا روایت داریم که نماز روی نماز طوری نیست اما فقهاء این دوتا روایت را حمل کردهاند گفتهاند اینها افراد با شخصیت بودهاند و چون افراد با شخصیت بودهاند پیامبراکرم نماز مکرر، امیرالمؤمنین نماز مکرر خواندند و اگر افراد با شخصیت نباشند، میشود اما مکروه است چرا مکروه است؟ برای آن دو تا روایتی که حالا میخوانیم، حضرت فرمودند نماز روی نماز نمیشود، برای خاطر آن دیدند که فعل پیامبراکرم فعل امیرالمؤمنین را حمل بر کراهت نمیشود کرد که العیاذبالله امیرالمؤمنین یا پیامبراکرم مکروه به جا آورده باشند دیدند نمیشود این روایات فعل پیامبر اکرم و فعل امیرالمؤمنین را حملش کردند آن جا که آن میت افراد باشخصیت باشند، یک جمع تبرعی و ما بگوییم که اینها چون افراد با شخصیت بودند نماز مکرر برایشان خواندن طوری نیست مکروه هم نیست لذا نوشتهام و مثل هذه الروایه ازید من العشرین الا اینکه فعل نیست 10، 20 تا روایت در همین باب 6 صاحب وسائل نقل میکند برای جواز و خیلی اینها افراد باشخصیت هم نبودهاند افراد عادی بودهاند پیامبر اکرم مکرر برایشان نماز خواندند یا ائمه طاهرین علیهم السلام جواز دادند برای اینکه نماز روی نماز خوانده بشود، خب حالا یک روایت بخوانم که از افراد با شخصیت نبودند و ائمه طاهرین تجویز کردند نماز روی نماز، روایت 19 روایت 20، روایت 22 از همین باب موثقه عمار عن ابی عبدالله علیه السلام المیت تصلی علیه مالم یوار بالتراب و ان کان قد صلی علیه، تا زیر خاک نرفته میشود بر این میت نماز خواند ولوبرایش نماز خوانده باشند و این روایت را بخواهیم حملش بکنیم بگوییم آن جا که دارای شخصیت باشد، نمیشود دیگر، عرف نمیپسندد اما فقهاء کردهاند.
صحیحه یونس عن ابی عبدالله علیه السلام سئلته عن الجنازه لم ادرکها حتی بلغت القبر اصلی علیها؟ قال اذا ادرکتها قبل ان تدفن فان شئت فصل علیها، خب این نص در جواز است دیگر خواه ناخواه چون عبادت است نص در استحباب است، حالا بخواهیم حملش بکنیم بگوییم فصل علیها اذا کان از علماء، نمیپسندید.
صحیحه عمرو بن شمر این عمروبن شمر چون شمر است و عمر تضعیفش کردهاند اما عمرو ابن شمر را اجلای اصحاب علاوه بر اینکه از او روایت دارند کامل الزیارات روایت دارد تفسیر علی بن ابراهیم روایت دارد و ابن ولید و صدوق و ابن نوح که استاد و شاگرد بودند اینها هم این را توثیقش کردهاند خیلی هم کثیر الروایت هم هست عن ابی عبدالله علیه السلام ان رسول الله صلی الله علیه و آله خرج علی جنازه امرأه من بنی النجار فصلی علیها فوجد الحفره لم یمکنوا قبر را که کنده بودند قبر تنگ بود یا خیلی گود نبود نتوانستند دفن کنند فوضعوا الجنازه تا اینکه قبر را مهیا بکنند فلم یجئ قوم الا قال لهم صلوا علیها، دسته دسته میامدند پیامبر اکرم میفرمودند که من نماز خواندهام شما هم به او نماز بخوانید، حالا بخواهیم معنا کنیم بگوییم این زن از افراد با شخصیت بوده، نمیشود دیگر، لذا فرمود که نماز بخوانید، خب خود پیامبر نمیخواست بخواند، حالش را نداشتند، لذا اینکه دیگر حرف نشد، پیامبر اکرم گفتند برو نماز جماعت هم بخوانید دسته دسته بروید نماز جماعت بر او بخوانید.
خب حالا عمده این دوتا روایت است روایت 23 و 24 از همین باب موثقه اسحق بن عمار عن ابی عبدالله علیه السلام ان رسول الله صلی الله علیه و آله صلی علی جنازه فلما فرغ جاء قوم فقالوا فاتتنا الصلوه علیها ما نماز نخواندیم بر این فقال ان الجنازه لا یصلی علیها مرتین حسابی میجنگد.
روایت دوم را هم بخوانم موثقه وهب بن وهب، این وهب بن وهب را تضعیفش کردهاند الا اینکه این همان ابوالبختری مشهور است و مرحوم مفید میفرماید که آن اصول اربع مأه یکی مال این است و یک آدم فوق العاده مهمی ابن ابی عمیر از این اصل وهب بن وهب روایت نقل میکند حالا علاوه بر اینکه ابی البختری ولو مشهور شده در رجال ضعیف است، کذاب است این خیلی هم طمطراق دارد برای خاطر اینکه عامه کاری با او نداشته باشند اما همین ابی البختری را اجلای اصحاب از او روایت نقل میکنند لذا اگر کسی بگوید که اشکال دارد میگویند عامی است، نمیدانم این هم درست باشد یا نه، میگویند برای اینکه روایتها را معمولا از امام صادق و امام باقر علیهما السلام که نقل میکند منتهی میکند به پیامبر اکرم. حالا علی کل حال روایت موثقه است ان رسول الله صلی الله علیه و آله صلی علی جنازه فلما فرغ جاء اناس فقالوا یا رسول الله لم ندرک الصلوه علیها فقال لا یصلی علی الجنازه مرتین لذا فقهاء جمع بین روایات کردهاند این دوتا روایت را حمل کردهاند بر کراهت، آن وقت آن روایتها را دیدند که حمل بر کراهت نمیشود کرد گفتهاند آن روایتها را حمل میکنیم آن جا که افراد با شخصیت باشند و این جمع عرفی نیست ولو مشهور شده این جمع تبرعی است و ما بخواهیم حمل بر کراهت بکنیم آن هم یک فعل مستحبی را خیلی زور است لذا ما دوتا روایت را حمل میکنیم بر عدم وجوب، حضرت فرمودند نمازش را خواندیم دیگر واجب نیست، آن روایتها میگوید اگر میخواهی بخوانی مستحب است طوری نیست، جمع عرفی است دیگر، اگر هم حرف من را نشنوید دوتا روایت حمل میشود بر تقیه برای اینکه عامه جدی میگویند نه و این دو روایت را حمل بر تقیه میکنیم بر میگردد به اینکه نماز بر میت متکررا فرادی، جماعت اشکال ندارد مکروه هم نیست اصلاً.
و صلی الله علی محمد و آل محمد