موضوع:کتاب النکاح / ادامه مسأله 2 /

بحث در مسئله دوّم از مسائل نفقات در شرايط انفاق بر اقارب بود كه يكى از شرايط فقر است.

فقهاى عامّه و خاصّه همه اين شرط را ذكر كرده اند و معتقدند اولاد و پدر و مادرى واجب النفقه هستند كه فقير باشند.

در اصل اشتراط فقر بحثى نيست بلكه در مصاديق فقر بحث است. در جلسه گذشته هفت قسم فقير ذكر كرديم و قسم هشتمى هم به عنوان مسئله سوّم مى آيد و آن زنى است كه مى تواند ازدواج كند و خواستگار دارد ولى در خانه پدر نشسته و ازدواج نمى كند، آيا پدر موظّف است كه نفقه چنين دخترى را بدهد؟

براى بررسى جزئيّات مسئله ابتدا بايد دليل اعتبار فقر را بدانيم.

ادلّه:

سه دليل بر اعتبار فقر اقامه شده است:

1 ـ اجماع:

مسئله اجماعى است ولى ممكن است مجمعين به مدرك و دلايل ديگرى استناد جسته باشند، به همين جهت اجماع مدركى است ولى مؤيّد بسيار خوبى است.

2 ـ انصراف ادلّه:

اطلاقاتى كه مى گويد انفاق بر پدر و مادر و فرزند لازم است مستند است به جايى كه فقير باشند، چون اگر پدر و مادر از فرزند غنى تر باشند انفاق به آنها لازم نيست، به يقين روايات و ادلّه منصرف است به مورد حاجت، نه جايى كه احتياج ندارند.

به عبارت ديگر اين مورد مستنبط العلّة است، چون مى دانيم كه علّت سدّخلّة (بستن راه نياز) است، پس انفاق در صورت نياز لازم است; به عبارت سوّم اگر هر دو غنى باشند كدام بايد به كدام انفاق كنند؟ در اينجا ترجيحى نيست.

به عقيده ما مسئله انصراف ادلّه بسيار واضح است و بر كسى پوشيده نيست و عمده دليل ما همين است.

3 ـ روايات:

روايات دو گروه است:

الف) رواياتى كه مى گويد به پدر و مادر و فرزند زكات نمى دهند چون واجب النفقه هستند.

* ... عن عبدالرحمان بن الحجّاج، عن أبى عبدالله(عليه السلام) قال: خمسة لايعطون من الزكاة شيئاً: الأب و الأمّ و الولد و المملوك و المرأة و ذلك أنّهم عياله لازمون له.[1]

شرط زكات فقر است و نفقه مى خواهد جانشين زكات شود، پس نفقه هم در مورد فقير است بنابراين به دلالت مطابقى، اين روايات دلالت ندارد ولى به دلالت التزامى از باب زكات آن را استفاده مى كنيم.

روايات[2] ديگرى هم داريم كه مى گويد شرط زكات فقر است. از مجموع اين روايات استفاده مى شود همان گونه كه در زكات فقر شرط است، در نفقه هم فقر شرط است.

ب) رواياتى كه به دلالت مطابقى نياز را شرط مى كند، كه اين روايات بيشتر در طرق عامّه است، بعضى از روايات مى گويد به پدرت در صورتى كه نيازمند است انفاق كن. همه روايات از عايشه است و ظاهراً همگى يك روايت است ولى از طرق مختلف نقل شده است. يك روايت را از باب نمونه بيان مى كنيم:

* عن رسول الله(صلى الله عليه وآله): إنّ أولادكم هبة الله لكم (اشاره به آيه شريفه ﴿يهب لمن يشاء إناثاً و يهب لمن يشاء الذكور﴾) فهم و أموالهم لكم إذا احتجتم إليها.[3]

روايت با دلالت مطابقى و با صراحت فقر را شرط مى كند.

اين روايات علاوه بر مشكل سندى مشكل ديگرى هم دارد و آن اين كه در بعضى از روايات تعبير «إذا احتجتم إليها» ندارد، آيا اين تعبير را عايشه اضافه كرده يا در كلام پيامبر بوده و بعضى از روات آن را ساقط كرده اند و يا اين كه دو روايت است و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) دو گونه فرموده اند؟ بعيد است كه دو روايت باشد بلكه يك روايت است و بعضى از روات آن را تقطيع كرده و ذكر نكرده اند.

روايتى هم در مستدرك الوسائل داريم كه مى تواند دلالت بر بحث داشته باشد.

* ... عن النبى(صلى الله عليه وآله) لايحلّ فى الصدقة لغنى و لا لقوىّ مكتسب.[4]

كلمه زكات در روايت نيست ولى آن را در باب زكات ذكر كرده اند و رنگ زكات به خودش گرفته است.

مرحوم صاحب جواهر «لاحظّ» نقل كرده است ولى در بعضى از كتب به جاى آن تعبير «لايحلّ» دارد.

ممكن است كه اين روايت را به باب زكات ارتباط دهيم چون صدقه زكات است و از جمله تعبيراتى كه در قرآن در مورد زكات آمده تعبير صدقه است.

اين روايت نيز به عنوان مويّد خوب است.

از مجموع اين ادلّه ـ كه عمده همان دليل دوّم است ـ و اصل در مسئله كه برائت وجوب انفاق نسبت به غنى است استفاده مى شود كه فقر شرط است.

فروع مسئله:

اكنون به بررسى صور هشتگانه مسئله در ناحيه فقير مى پردازيم:

قسم اوّل: شكى نيست كه داخل در بحث است چون قادر بر چيزى نيست و اين مصداق واضح فقير است.

قسم دوّم: با اين كه قوت سال ندارد ولى بدون شك مصداق غنى است چرا كه غنى در باب خمس و زكات، غير از غنى در باب نفقات است، چون در باب خمس و زكات كسى كه خرج شش ماه را هم دارد فقير است و بايد خرج سال را داشته باشد و اگر كمتر از آن داشته باشد مى تواند از خمس و زكات استفاده كند.

قسم سوّم: كسى بود كه خرج خود را با سؤال و قرض مى تواند بدست آورد. سؤال و قرض جلوى فقر را نمى گيرد و او فقير بالفعل است ولى اگر مثلا كسى است كه اميدى دارد كه وام بگيرد و دو ماه بعد محصولش به دست مى آيد و پول به دست مى آورد چنين شخصى فقير نيست.