موضوع:کتاب النکاح / مسئله 9 / هل يشترط اليسار فى صحّة النكاح

مقدّمه:

از شرايط صحّت نكاح دو مسئله باقى مانده است كه مهمّ و محلّ ابتلا است. اين دو مسئله در اين است كه آيا كفائت (كفو بودن) غير از ايمان شرط ديگرى هم دارد؟ آيا يسار (تمكّن از نفقه) شرط است يا نه؟ به دنبال اين هم بحث مى كنند كه اگر كسى نفقه عيالش را ندهد، آيا حاكم شرع مى تواند او را اجبار به نفقه يا طلاق كند؟ و اگر هيچ يك را قبول نكرد آيا حاكم شرع مى تواند به درخواست زن، او را طلاق دهد؟

مسألة 9: لا يشترط فى صحّة النكاح تمكّن الزوج من النفقة (متأخرين همه شرط نمى دانند) نعم لو زوّج الصغيرة وليّها بغير القادر عليها لم يلزم العقد عليها فلها الرد لانّ فيد المفسدة الاّ اذا زوحمت بمصلحة غالبة عليها (مثلا صغيره كسى را ندارد كه او را اداره كند و جانش در خطر است).

عنوان مسئله:

آيا در صحت نكاح، يسار (تمكن از نفقه) شرط است؟ مرحوم امام(ره) يسار را شرط نمى دانند ولى اگر ولىّ صغيره، او را به كسى كه قادر بر نفقه نيست تزويج كند عقد لازم نيست، چون مفسده دارد مگر اين كه در ازدواج او مصلحتى غالب بر اين مفسده باشد.

اقوال:

اين مسئله از نظر اقوال در بين عامّه و خاصّه اختلافى است و آنچه از كلمات اصحاب استفاده مى شود اين است كه مسئله داراى سه قول است. مرحوم فخرالمحققين در ايضاح [1] اين سه قول را نقل مى كند:

1- يسار شرط است (مختار شيخ در مبسوط).

2- يسار شرط نيست (مختار علاّمه در قواعد، شيخ در نهايه و ابن جنيد و ابن برّاج).

3- يسار شرط نيست ولى زن خيار فسخ دارد (مختار ابن ادريس).

مرحوم صاحب رياض هم در اين مسئله اوّلين قولى را كه نقل مى كند عدم اعتبار است و در ادامه مى فرمايد:

على الاشهر الاظهر، سپس از جماعت زيادى عدم اعتبار را نقل مى كند: اليه ذهب الفاضلان و الشهيدان و ابن حمزة و ابن البرّاج و الاسكافى و الفاضل الصيمرى و الهندى و كافّة المتأخرين،[2] بعد از جماعتى نقل مى كند كه يسار را شرط دانسته و ادّعاى شهرت و اجماع كرده اند، ولى اين طور نبوده و مشهور و اجماعى نيست.

اهل سنّت هم در اين مسئله اختلاف دارند ابن قدامه در مغنى از مالك و شافعى دو قول را نقل مى كند (شرطيّت و عدم شرطيّت يسار) و خودش هم مى گويد: ففيه روايتان.[3]

جمع بندى اقوال: اقوال عامّه و خاصّه در اين مسئله مختلف است و خاصّه بيشتر قائل به عدم شرطيّت شده اند.

ادله قائلين به عدم شرطيّت يسار:

قائلين به عدم شرطيّت به دلائل محكمى استدلال كرده اند.

1- آيه ﴿و انكحوا الايامى منكم و الصالحين من عبادكم و امائكم ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله﴾:[4]

آيه با صراحت مى فرمايد فقير بودن مانع زوجيّت نيست. آيا با وجود صراحت آيه مى توان گفت كه يسار را شرط مى دانند، چرا كه خطاب آيه به همه مسلمين است كه وسايل ازدواج فقرا را فراهم كنند و آيه صريح و بين عوام و خواص مشهور است.

از اينجا به نظر مى رسد كه نزاع بين اصحاب لفظى است، آنهايى كه مى گويند يسار شرط است و بدون آن نكاح صحيح نيست جايى را مى گويند كه زن جاهل است و در اين صورت حقّ فسخ دارد نه در جايى كه عالم و عامد است، پس شايد قائلين، صورت جهل مدّ نظرشان بوده است.

بعد ممكن است دست آويز گروه مقابل (قائلين به شرطيّت يسار) قرار گيرد. آيه مى فرمايد:

﴿و ليستعفف الذين لا يجدون نكاحاً حتّى يغنيهم اللّه من فضله﴾.[5]

اگر نمى توانيد نكاح كنيد خوددارى كنيد، ولى جالب اين است كه حديثى از امام صادق(عليه السلام) در شرح اين آيه داريم كه مى فرمايد طلب عفّت كنند با ازدواج كردن تا خداوند آنها را غنى و بى نياز كند. البتّه اين تفسير را مفسّرين نگفته اند حتّى مجمع البيان كه احتمالات ضعيف را هم نقل مى كند اين تفسير را بيان نمى كند.

روايات:

اين روايات چند طايفه هستند.

طايفه اوّل:

رواياتى كه مى فرمايد خدمت پيامبر آمده و از فقر شكايت مى كردند حضرت مى فرمود ازدواج كنيد تا غنى شويد.

*... عن هشام بن سالم عن ابى عبداللّه(عليه السلام) قال: جاء رجل الى النبى(صلى الله عليه وآله)فشكى اليه حاجة فقال له تزوّج فتزوّج فوسّع عليه.[6]

*... عن اسحاق بن عمّار قال: قلت لابى عبداللّه(عليه السلام) الحديث الذى يروون الناس حق اِنّ رجلا اتى النبى(صلى الله عليه وآله) فشكى اليه الحاجة فأمره بالتزويج ففعل ثم أتاه فشكى اليه الحاجة فأمره بالتزويج حتّى أمره ثلاث مرّات فقال ابوعبداللّه(عليه السلام) هو حق ثم قال الرزق مع النساء و العيال[7] اين تعبير علاوه بر جنبه الهى، نكته روانى هم دارد چون وقتى شخص ازدواج كند براى جلوگيرى از خجالت زده شدن در نزد عيال، تلاش بيشترى مى كند حال با وجود صراحت اين روايات نمى توان يسار را شرط دانست.

سه روايت[8] ديگر نيز در اين زمينه وجود دارد.

طايفه دوّم:

رواياتى كه مى فرمايد كسى كه به خاطر فقر اقدام به ازدواج نكند به خدا سوءظنّ دارد چرا كه خداوند در آيه ﴿ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله﴾ قول داده است كه آنها را غنى گرداند و در باب 10 از ابواب مقدّمات نكاح سه حديث داريم كه دلالت دارد.

*... عن محمّد بن جعفر عن ابيه عن آبائه(عليهم السلام) قال: قال رسول اللّه(عليه السلام): من ترك التزويج مخافة العيلة فقد ساء ظنه بالله عزوجل ان اللّه عزوجل يقول ﴿ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله﴾.[9]

دو حديث[10] ديگر نيز در اين زمينه وجود دارد.

طايفه سوّم:

رواياتى كه پيامبر براى بعضى از اصحاب فقيرش عملا زوجه انتخاب مى كرد اين روايات را شيعه و سنّى نقل كرده اند. نمونه آن داستان جويبر است.

*... عن ابى حمزة الثمالى فى حديث قال: كنت عند ابى جعفر(عليه السلام)... انّ رسول اللّه(عليه السلام) نظر الى جويبر ذات يوم برحمة له و رقّة عليه فقال له: يا جويبر تزوّجت امرأة... ثم قال له: انطلق يا جويبر الى زياد بن لبيد فانّه من اشرف بنى بياضة حسباً فيهم فقل له: انّى رسول رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) اليك و هو يقول لك زوّج جويبراً بنتك الدلفاء الحديث... .[11]

از اين كه پيامبر عملا اين كار را كرده است معلوم مى شود كه يسار شرط نيست.