موضوع:کتاب النکاح / القول فى المصاهرة و ما يلحق بها /

در مباحث نكاح به بحث مصاهرة كه سوّمين سبب از اسباب حرمت است مى رسيم كه از اهمّ مباحث و بسيار محلّ ابتلاء است و فروع و ملحقات پيچيده اى دارد و بايد با دقّت بيشترى مسائل مطرح شود. تعبير امام در عنوان باب چنين است:

«القول فى المصاهرة و ما يلحق بها»

منظور از ملحقات به مصاهره، امورى است كه شكل ازدواج ندارد ولى خاصيت ازدواج را از نظر تحريم دارد مثل وطى شبهه و زنا در بعضى از موارد

تعريف مصاهرة:

امام(ره) مصاهرة را چنين تعريف مى كنند:

المصاهرة هى علاقة بين احد الزوجين مع اقرباء الآخر موجبة لحرمة النكاح عيناً (مثل زن پدر، عروس، ربيبه) أو جمعاً (مثل جمع بين الاختين) على تفصيل يأتى.

مرحوم محقق ثانى مى فرمايد:

عرّف بعضهم (ظاهراً نقلش به لحن موافق است يعنى ايشان هم اين تعريف را مى پذيرند) المصاهرة بانّها جهة توجب الحرمة بين اقرباء الزوجين بعقد أو وطى صحيح (مانند تمليك و يا تحليل در ناحيه كنيز كه اثر هر دو وطى صحيح است) أو شبهة أو زنا مؤبّداً عليه (مثل ام الزوجه) او لا (ممكن است حرمت غيرابدى باشد مثل خواهر زن)[1]

تعريف مرحوم محقق به صورت عام بود به طورى كه تمام ملحقات تحت تعريف داخل مى شود در حالى كه امام اين گونه تعريف نكرده است.

مرحوم محقق نراقى مى فرمايد:

هى علاقة تحدث بين الزوجين و بين اقرباء كلّ منهما بسبب النكاح توجب الحرمة، و يلحق بالنكاح الوطء و النظر و اللمس على وجه مخصوص (در بعضى از موارد لمس سبب حرمت ابدى مى شود مثل ملموسه اب بر ابن يا بالعكس در مسئله كنيز).[2]

مرحوم صاحب جواهر مى فرمايد:

و هى علاقة قرابة تحدث بالزواج.[3]

مطابق اين تعريف بقيّه موارد غير از ازدواج ملحقات هستند.

بررسى تعاريف:

تعريف امام در دو قسمت قابل گفتگو است:

اوّلاً: امام مى فرمايد: «هى علاقة بين احد الزوجين» اين علاقه از كجا پيدا مى شود و چه علاقه اى است؟ علاقه لفظ عامّى است كه شامل علاقه نسبى و رضاعى هم مى شود، پس بهتر بود مرحوم امام كلمه ازدواج را اضافه مى فرمودند.

ثانياً: امام مى فرمايد «احد الزوجين» در حالى كه لفظ «احد» نبايد باشد چون مصاهرة بين هر دو پيدا مى شود و احكام مصاهرة در هر دو طرف است و لذا مرحوم نراقى و محقق هم «بين الزوجين» آورده اند و اگر «بين كل من الزوجين» يا «الزوجين» آورده بودند بهتر بود.

تعريف جواهر هم خالى از اشكال نيست چون اثر اين علاقه را ذكر نكرده اند و بايد مى فرمودند كه اثر حرمت است يا ابدى يا موقّتى، چون معرَّف بايد به سبب آثار فهميده شود.

از بين اين تعاريف تعريف محقّق نراقى از بقيّه جامع تر است.

بقى هنا امور:

الامر الاوّل: آيا تعاريفى كه در اصول و فقه ذكر مى شود تعاريف حقيقيّه است يا شرح الاسمى؟ منظور از تعريف حقيقى تعريف به جنس و فصل نيست چون اينها امور اعتبارى هستند و جنس و فصل ندارد بلكه منظور از تعريف حقيقى به معنى جامع و مانع است. مرحوم آخوند در مورد تعاريف مى فرمايد: بحث در مورد جامعيّت و مانعيّت تعريف، لزومى ندارد چون تعاريف نوعاً شرح الاسمى هستند (سعدانة ما هى؟ نبتٌ).

ما معتقديم كه اين تعاريف، حقيقيّه هستند، به دو دليل:

اوّلاً: بزرگان در تعاريف قيودى براى اخراج بعضى چيزها و قيودى براى ادخال بعضى چيزها ذكر كرده اند كه نشان مى دهد قصد آنها تعريف حقيقى است چون خاصيّت هر قيد را بيان مى كنند پس اين دليل است كه بزرگان وقتى وارد اين مقوله ها مى شوند نظرشان به تعريف جامع و مانع است نه شرح اسمى.

ثانياً: تعاريف شرح اسمى بايد در كتاب لغت مطرح شود و اينجا جاى آن نيست، چون در علوم براى شخص مبتدى بايد تعريف جامع و مانع بيان شود تا هرجا در مصاديق شك كرد، با تعريف تطبيق نمايد مثلاً در گياه شناسى، هيچ گاه «سعدانة نبت» نمى گويند بلكه آن را كاملاً توضيح مى دهند.

پس به اين دو دليل ما تعاريف در باب علوم را تعريف حقيقى به معنى جامع و مانع مى دانيم.

الامر الثانى: آيا لفظ مصاهره موضوع حكمى از احكام است و در آيه و روايت آمده است به طورى كه اگر ندانيم به مشكل برمى خوريم؟

قلنا: اين تعبيرى است كه در كلام فقهاء آمده و در آيات و روايات نيست و فقهاء براى جمع بين افراد مسئله، اين تعبير را انتخاب كرده اند (مثل ربيبه، امّ الزوجه،...) پس اين تعريف جنبه علمى دارد للجمع بين شتات المسائل فى هذا الباب و الاّ حكم شرعى روى كلمه مصاهرة نرفته است، بله در آيه 54 سوره فرقان لفظ «صهر» آمده; ولى ارتباطى به ما نحن فيه ندارد.

الامر الثالث: معناى لغوى مصاهرة با آنچه در كلام فقهاء است تفاوت دارد. در لسان العرب مى گويد: «المصاهرة هو القرابة (معنى عامّى است كه هر خويشاوندى را شامل مى شود) و ختن الرجل (داماد) و صاهرتُ القوم اذا تزوّجت فيهم».

بقيّه لغويون هم تقريباً همين گونه معنا مى كنند، پس معنى لغوى محدود به همان معناى داماد است ﴿هو الذى خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً﴾[4] (ازدواج و دامادى) در حالى كه در بين فقهاء معنى وسيعترى دارد مثلاً حرمت ربيبه يا زن پدر از باب مصاهرة است، پس فقهاء به تمام علاقه هايى كه به سبب زوجيت بين اقرباء دو طرف حاصل مى شود مصاهرة مى گويند.

نكته: معمولاً اصطلاحات از معانى لغويّه محدودتر است; ولى در اينجا اصطلاح فقهاء عام تر و گسترده تر است و معنى لغوى اخصّ است و از نادر مواردى است كه معانى اصطلاحى از معناى لغوى اعم شده است.