موضوع: کتاب البیع/أرکان البیع /بیان مقدمات بیع

خلاصه مطلب: آیا عوض می‌تواند منفعت واقع بشود یا خیر ؟

مرحوم شیخ و دیگران و نظر استاد: عوض می‌تواند منفعت واقع بشود.

ولی بحث در مورد عمل حُرّ است که آیا می‌تواند در بیع عنوان عوض واقع بشود یا خیر؟

اقوال:

مرحوم شیخ ابتدا منفعت را به شکل کبری کلی ذکر کرد که می‌تواند منفعت واقع بشود یک مصداقش را مستقلاً که عمل حُرّ هست

بحث نمود، که آیا عمل حُرّ می‌تواند در بیع عوض واقع بشود یا نمی‌تواند.

علت آن این است که در صدق مال بر عمل حزز شبهه وجود دارد بر خلاف سائر منافع که صدق مال بر آنها شک و شبهه است و لذا مرحوم شیخ انصاری ابتدا بحث مطلق منافع را مطرح کرده‌اند و فرمودند:منافع می‌تواند به عنوان ثمن واقع بشود.

بعد از این مرحله، بحث عمل حُرّ را مطرح کرده که آیا می‌تواند عوض واقع بشود یا خیر؟ و در مرحله بعدی بحث حقوق را مطرح کرده است که آیا می‌تواند عوض واقع بشود یا خیر؟ در آخر فرموده اند که: آیا عمل حُرّ می‌تواند در بیع به عنوان ثمن واقع بشود یا خیر؟

در مورد عمل عبد بلاشک می‌تواند عوض و ثمن واقع بشود چون عنوان مال بر عمل عبد صدق می‌کند و عمل عبد تابع مملوکیت خود عبد برای مالک عبد است. یعنی وقتی خود عبد، مالک دارد عمل عبد هم مملوک مالک عبد خواهد بود و مالیت بر آن صدق می‌کند و لذا مالک عبد می‌تواند کالایی را بخرد و عوض آن را عمل عبد خودش قرار بدهد. پس بخاطر صدق مالیت بر عمل عبد، عمل عبد می‌تواند عوض واقع بشود.

اقول:

قول اول: عمل حُرّ مطلقاً می‌تواند عوض واقع بشود. در اینجا مطلقاً در مقابل تفصیل است که بعداً آن را بیان خواهیم نمود .(این نظریه مرحوم محقق نائینی است که بعداً مطرحش می کنه)

قول دوم: عمل حُرّ مطلقاً نمی‌تواند عوض واقع بشود.

قول سوم: قول به تفصیل هست.

تفصیل بین آن اعمالی که حُرّ به عنوان حُرّ فه و فن او هست و بین سایر اعمال او(نظریه صاحب عروه ).

قول چهارم: تفصیل است بین اینکه عمل حُرّ قبل از معاوضه بر آن صدق مالیت نمی کنه ولی بعد از معاوضه مثل اجاره و صلح مالیت بر آن صدق می‌کند.(تفصیل شیخ انصاری و من تبع هست)

قول چهارم :

تفصیل : قبل از معاوضه عمل حُرّ مالیات بر آن صدق نمی کنه ولی بعد از معاوضه و اجاره مالیت بر آن صدق می‌کند.

توضیح مطلب:

عمل زید قبل از این که خودش را اجیر کند و به اجاره بدهد، عملش هیچ‌گونه مالیت بر آن صدق نمی‌کند شخص می‌تواند

عملی انجام بدهد ولی هرگز نمی‌گویند که عمل فلانی دارای مال است، ولی زمانی که زید ، خودش را اجاره داده و عملش یک طرف اجاره برای مستأجر که عمر هست ، ملکیت پیدا می‌ کنند. نسبت به عمل زید، عمر که مستأجر است می‌تواند عمل زید را در یک بیعی عوض قرار بدهد . زید خودش را به اجاره شما درآورد به‌خاطر فعل او، مثلاً خیاطی وبنایی کردن شما (عمر) مالکیت عمل من زید را در اینجا بعد از اجاره بر عمل زید مالیت صدق می‌کند ؟

چرا مالیات صدق می‌کند چون گفتیم مالیت شی در مورد تنافس مردم باشد برای رسیدنش مردم تلاش می کنند و در قبال آن چیزی را می‌دهند.پس عمل زید بعدازاین اینکه اجیر شد ارزش و مالیت پیدا می‌کند. لذا مالک عمل مستأجر هست که می‌تواند عمل زید را عوض قرار بدهد و یک خرید انجام بدهد.

مرحوم شیخ و دیگران گفتند فرق هست بین عمل حُرّ قبل از معاوضه و اجاره با بعد از معاوضه و اجاره ؛ زیرا قبل از اجاره و معاوضه بر عمل زید مالیت بر آن صدق نمی‌کند و یا لااقل مشکوک است. لذا عوض از واقع‌شدنش مشکوک می‌شود ولی بعد از اجاره و معاوضه مالیت بر عمل زید صدق می‌کند و بیع بر آن صادق میشود .

نتیجه:

بین اینکه عمل حُرّ قبل از معاوضه باشد یا عمل‌ حُرّ بعد از معاوضه باشد . در اینجا که عمل حُرّ بعد از معاوضه باشد این از محل بحث ما خارج است و لاشک که بر عمل‌ بعد از معاوضه و اجاره مالیت صدق می‌کند و می‌تواند عمل‌ را عوض قراردهد.

محل الکلام در جایی است که روی عمل حُرّ هنوز اجاره ومعاوضه ای مثل صلح صورت نگرفته .

محل بحث است که آیا عمل حُرّ می‌تواند عوض واقع بشود یا خیر؟ مرحوم شیخ می‌فرمایند که محل اشکال هست . و دارای دو وجه است.

وجه اول:عمل حُرّ قبل از معاوضه در بیع می تواند عوض واقع بشود.

وجه دوم: عمل حُرّ قبل از معاوضه نمی‌تواند عوض در بیع واقع بشود.

کلام مرحوم شیخ :این کلام مشکوک هست که آیاعمل حُرّ می‌تواند عوض واقع بشود یا نه؟ زیرا صدق مالیت بر آن مشکوک است .

اما دلیل بر این که عمل حُرّ صحیح هست عوض واقع بشود:مفهوم مال نه مفهوم بیع، بر عمل حُرّ قبل از معاوضه و اجاره صادق است.

دلیل بر این کلام : عقلا نسبت به عمل حُرّ تنافس دارند:یعنی افراد مختلفی می‌روند یک کارگر ماهری رو پیدا کنند تا او را اجیر برای یک کار کنند.بر این اساس قیمت‌ها بالا می‌رود.

پس وقتی که مردم و عقلاً نسبت به عمل حُرّ قبل از معاوضه تنافس دارند مالیت بر او صدق می‌کند .چون گفتیم مالیت آن است که مورد تنافس مرد واقع بشود.

قول دوم : عمل حُرّ قبل از اجاره و معاوضه نمی‌تواند عوض در بیع واقع بشود. مطابق با تعریف مصباح برای بیع باید عمل حُرّ بالفعل و با قطع نظر از معاوضه و اجاره باید مالیت داشته باشد.

توضیح : مصباح در تعریف بیع فرمودند البیع مبادلة مالا بمالا .

این تعریف ظهور در عوضین با قطع نظر از معاوضه بالفعل مال باشند مثلاً فرش ،درهم ، تومان ودلار بالفعل مال هستند خواهد داشت

لذا بیع بر این موارد صححیح است ، ولی عمل حُرّ بالفعل و با قطع نظر از اجاره بر او صدق مالیت بر او مشکوک است . مثلاً :شخص خیاط است ؛ هنوز برای کسی اجیر نشده است تا عمل خیاطی را انجام بدهد . آیا عرفاً می‌تواند بگوید من مال دارم . لااقل صدق مال بر داشتن حرفه خیاطی قبل از اجیر شدن مشکوک است.

قول چهارم : کلام شیخ تفصیل بود.

« واما عمل الحُرّ ، فان قلنا: انه قبل المعاوضه عليه من الاموال، فلا اشكال ، والا ففيه اشكال، من حيث احتمال اعتبار كون العوضين في البيع (مالا) قبل المعاوضة، كما يدل عليه ما تقدم عن المصباح» [1]

اگر قائل شدیم بعد از معاوضه می‌تواند عوض واقع بشود ولی قبل از معاوضه نمی‌تواند .این نظر درست است یا نه ؟

در اینجا چند فرع فقهی مترتب می‌شود :

1- نجار و بناء یا هر کسی که حرفه ای دارند الان مستطیع مالی هست یا نه؟این فرد مستطیع نیست ؟ چرا ، چون به عمل ، مال صدق نمی کند.

حالا این شخص خیاط با کاروان به سمت مکه حرکت کرد مستطع مالی نیست. ولی کسی نبود نفقه و هزینه او را بدهد آیا باید بگویم بر او تحصیل مال واجب است تا هزینه سفر را در بیاورد و یا واجب نیست ؟ چرا .چون تحصیل استطاعت مقدمه برای وجوب حج است تا استطاعت مالی نباشد اصلاً وجوب حج پیدا نمی‌شود و تحصیل استطاعت مقدمه برای واجب نمی شود. این شخص که رفته است با کاروان لازم نیست خودش را اجیر بدهد تا تحصیل معونه کند و حج بر او واجب بشود.