درس خارج فقه استاد سیداحمد مددی

موضوع: معنای وفی در آیه اوفوا بالعقود /معاطات /بیع

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مورد معنای وفا در آیه مبارکه اوفوا بالعقود بود. مرحوم اصفهانی بحث حقوقی این آیه را مطرح کردند. استاد فرمودند که تحلیل هایی ازهیئت افرادی و ترکیبی آیه نیز باید بشود.

1بیع

1.1معاطات

1.1.1معنای وفی در آیه مبارکه اوفوا بالعقود

اصحاب ما بیشترین بحث را نسبت به آیه مبارکه اوفوا بالعقود در اوائل بحث خیارات مطرح کرده اند. زیرا خیارات خلاف لزوم است و بحث از اوفوا بالعقود مطرح می‌شود. مرحوم سید یزدی و مرحوم اصفهانی و مرحوم شیخ در اوائل خیارات مفصلا به این بحث پرداخته اند. اما مرحوم شیخ در بحث معاطات، خیلی خلاصه آیه مبارکه را مطرح می‌کند. طبیعتا هم جای این بحث در اوائل خیارات است.

1.1.1.1تقریب لزوم عقد از آیه مبارکه اوفوا بالعقود

مرحوم اصفهانی[1] از مرحوم شیخ در بحث خیارات نکته ذکر می‌کنند: «نعم للمصنف العلّامة (رفع الله مقامه) تقريب في استفادة اللزوم الوضعي من الأمر التكليفي بالوفاء و النهي عن النقض تعرض له في أوائل الخيارات، ملخصه أنّ الوفاء هو العمل بمقتضى العقد،» یعنی عمده، این نیست که اوفوا بالعقود یک نکته وضعی داشته باشد. بلکه نکته آن همان عمل است.

«و حيث إنّ مقتضاه تمليك الغير» در قوانین جدید بیع را تعهد می‌دانند. هر چند که بعضی هم بیع را به معنای تملیک می‌دانند.

«وجب العمل بما يقتضيه تمليك الغير من ترتيب آثار ملكية الغير له» ما باید ببینیم که تملیک غیر چه آثاری دارد و همان را بر بیع مترتب کنیم. مثلا وقتی کتاب را فروخت و ملک غیر کرد، اثر آن را مترتب کند. یعنی با او دیگر معامله ملک نکند. یا مثلا دیگر کتاب را از غیر اخذ نکند. یا تصرف در آن کتاب بدون رضایت غیر نداشته باشد.

بعدم أخذه من يده و عدم التصرف فيه بغير رضاه، فإذا وجب هذا المعنى مطلقا حتى بعد إنشاء الفسخ و الرجوع كان دلا على اللزوم الوضعي، و إلّا لكان محجورا عن ملكه بلا موجب مع تأثير الرجوع. ایشان وفا را به معنای عمل گرفته است لذا گفته است که باید مطلقا به مقتضای عقد عمل بشود. حتی اگر فسخ عقد شده باشد.

1.1.1.2تنظیر بحث به تسمک به اطلاق در موارد دیگر

به طور کلی در موارد دیگر نیز این بحث مطرح است. مثلا ما در هیچ موردی نداریم که بگوید بول نجس است یا دم نجس است. بله در یک روایت داریم که سائل در مورد حیواناتی که گوشت خوار هستند (مثل شاهین و عقاب و مانند آنها) از امام سوال می‌پرسد که دیدم حیوانی منقارش را داخل ظرف آبی برد. آیا آب نجس است یا نه؟ امام فرمود اگر خونی ندیدی، نجس نیست. بعد بعضی به این جواب امام تمسک کرده اند و گفته اند که پس هر خونی نجس است. یعنی هر خونی که در منقار حیوان باشد نجس است. به نظر من نکته ای این روایت این است که در بدن حیوان و حتی اشجار زوال عین نجاست کافی است و لازم نیست که حتما منقارشان با آب پاک شود و بعد به ظرف آبی بزند تا آب نجس نشود و ظاهرا از این روایت این مطلب استفاده می‌شود. نه این که هر خونی نجس است. در باب حیوان زوال عین نجاست کافی است.

یا مثلا گفته شده است که در اغسل ثوبک من ابوال ما لا یوکل لحمه[2] اطلاق دارد یعنی اگر هیچ اثری از نجاست هم نباشد باز هم باید شسته شود. پس یک قاعده کلی استفاده می‌شود که ابوال نجس هستند. از اطلاق امر به غَسل حتی در صورتی که قطع به زوال نجاست داشته باشد کشف می‌شود که بول نجس است.

شیخ هم می‌گوید اوفوا بالعقود اطلاق دارد حتی اگر فسخ شود باز هم باید به عقد وفا کنید. ممکن است کسی بگوید در صورت فسخ وفا به عقد معنا ندارد. شیخ می‌گوید اوفوا بالعقود اطلاق دارد حتی بعد از فسخ نیز باید عمل به عقد شود. یعنی فسخ اثر ندارد. اگر گفته شود که مفاد اوفوا بالعقود این باشد که فسخ نکنید یک اثر دارد و اگر گفته شود که مفاد آن عمل به عقد است که یک اثر دیگری دارد. تقریب لزومی که از اوفوا به دست می‌آید را شیخ این گونه توضیح داده است که باید به مقتضای عقد عمل شود. لذا مطلقا چیزی که منافات با عمل به وفا داشته باشد درست نیست. ممکن است کسی این مطلب را قبول نداشته باشد و بگوید من خودم عقد را بستم و حالا می‌خواهم آن را فسخ کنم.

بعد مرحوم اصفهانی می‌فرماید: و يمكن أن يورد عليه: بأنّ الوفاء باعترافه قدّس سرّه هو العمل بمقتضى العهد و العقد و متعلقه ملكية عين بعوض، و لا تعهّد لتمليك عين بعوض كما لا تعهّد لعدم التصرّف، و ما لا عهد به لا وفاء له، و ترتيب آثار الملكية عمل بما تقتضيه الملكية لا عمل بما يقتضيه العقد على الملكية، فلا عمل للعقد على الملكية إلّا القيام به بعدم هدمه. یعنی در آیه مبارکه اگر می‌گفت وفای به ملک بکنید ادعای مرحوم شیخ درست است اما در آیه عقد را متعلق اوفوا گرفته است و تعهدی نسبت به ملکیت داده نشده است. ادامه بحث در جلسه آینده خواهد آمد