درس خارج فقه مرحوم امام خمینی(ره)

موضوع: شک در اجزاء و شرایط

بحث در این بود که آیا از روایات می شود استنباط کرد که علاوه بر قاعده ی تجاوز قاعده ی دیگری به نام قاعده ی فراغ استنباط کرد یا نه به این معنا که اگر از محل تجاوز شده باشد قاعده ی تجاوز و اگر بعد از فراغ از عمل در صحت شک کنیم قاعده ی فراغ جاری باشد.

ابتدا صور شکی که برای انسان حاصل می شود را بررسی می کنیم:

نوع اول این است که گاه در وجود شیء شک می کنیم و محل آن هم گذشته است (مثلا شک داریم قرائت را اتیان کرده ایم یا نه و اکنون در رکوع هستیم و محل قرائت گذشته است.)

نوع دیگر اینکه در صحت شیء شک می کنیم مثلا قرائت را خواندیم و شک داریم آیا آن را صحیح خوانده ایم یا فاسد (در این هنگام در اصل وجود شک نداریم) و این شک هنگامی رخ می دهد که از نماز فارغ شده ایم که گفته شده است در این صورت مجرای قاعده ی فراغ است. (ممکن است گفته شود که حتی اگر بعد از فراغ از هر جزء اگر شک کنیم باز قاعده ی فراغ جاری می شود البته قول به این، خلاف ظواهر کلام کسانی است که به قاعده ی فراغ اعتقاد دارند)

نوع دیگر این است که ما در وجود شیء شک می کنیم ولی این شک بعد از فراغ از کل عمل است مثلا در رکوع شک می کنیم و نماز هم تمام شده است که گفته شده است قاعده ی فراغ جاری می شود. (اگر در میان عمل شک وجود جزئی کنیم که محلش گذشته است قاعده ی تجاوز جاری می شود.)

سابقا گفتیم که اصالة الصحة اصلی است که محال است شارع آن را وضع کرده باشد و اگر ظواهر روایات هم بر آن دلالت می کرد باید آن را توجیه کنیم.

همیشه شکی که برای انسان پیش می آید از قبیل شک در وجود است و هرگز استثناء ندارد. تجاوزی که معتبر است هم تجاوز از محل است نه تجاوز از کل عمل. اینکه گفته شده است بعد از خروج از کل عمل گاه در صحت شک می کنیم، کلامی است که از روی مسامحه گفته شده است زیرا شک در صحت، خود ناشی از شک دیگری می شود به این معنا که همواره شک در صحت ناشی از شک در وجود یک شیء است و هنگامی نباید به این شک اعتنا کنم که از محل آن عمل گذشته باشم (مانند گذشتن از محل رکوع و شک در رکوع) (نه اینکه از کل عمل مانند نماز فارغ شده باشم)

مثلا من شک می کنم آیا تکبیرة الاحرام را صحیحا ادا کرده ام یا نه مثلا نمی دانم آیا الله اکبر گفته ام یا اینکه به جا آن الحمد لله گفته ام. و یا الله اکبر را غلط تلفظ کرده باشم. در این هنگام شک در صحت تکبیرة الاحرام و در نتیجه شک در صحت نماز به این برگردد که آیا شرایط لازم در تکبیره را ادا کرده ام یا نه و یا آن هیئت معتبره در الله اکبر و لفظ الله و اکبر را گفته ام یا نه. حال اگر تکبیره را تمام کنیم و بعد شک کنیم و یا وارد حمد شده باشیم و شک کنیم و یا حتی بعد از نماز اگر در تکبیره شک کنیم همه از باب شک بعد از محل است نه از باب شک بعد از فراغ از عمل.

به عبارت دیگر تجاوز از محل مشکل را حل می کند و دیگر احتیاجی به عنوان دیگری به نام قاعده ی فراغ احتیاج نداریم که شارع آن را هم جعل کرده باشد. در هر صورت شک در صحت نماز ناشی از شک در صحت جزء و یا وجود جزء است و شک در صحت شکی ثانوی و ناشی از شک دیگر است.

در روایت محمد بن مسلم که شاید اساس در قاعده ی فراغ (به نظر کسانی که به آن قائلند) باشد آمده است: «كُلُّ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِمَّا قَدْ مَضَى فَامْضِهِ كَمَا هُوَ»

با بیان فوق، جواب از این روایت روشن شده است به این معنا که قائلین به فراغ به این حدیث استدلال می کردند که لفظ (مضی) در این روایت دلالت بر این دارد که باید مضی از کل عمل حاصل شده باشد و از طرفی ما چون عمل را تمام کرده ایم دیگر در وجود شک نداریم از این رو باید شک مزبور از باب شک در صحت باشد و قاعده ی فراغ جاری می شود.

ما هم در جواب می گوییم که مراد همان شک در وجود است و شک در صحت هم به همان شک در وجود بر می گردد.

بله یک روایت صحیحه باقی می ماند که به آن برای قاعده ی فراغ تمسک شده است و آن این است که اگر کسی بعد از اینکه از وضو فارغ شده است و در حال دیگر واقع شده باشد (مثلا داخل در نماز شده باشد) او نباید به شک خود اعتنا کند ولی اگر در بین وضو شک کند باید به شک خود اعتنا کند.

گفته شده است که این با قاعده ی تجاوز منطبق نیست از این رو از باب قاعده ی فراغ می باشد.

نقول: طبق آنچه ما بیان کردیم این هم قاعده ی تجاوز است ولی شارع در این صورت آن را بعد از تجاوز از محل معتبر می باشد و در میان عمل آن را معتبر نمی داند. این از باب یک نوع اعمال تقیید در قاعده ی تجاوز است نه از باب جعل قاعده ی فراغ.