درس خارج فقه مرحوم امام خمینی(ره)

موضوع: اخلال در تکبیرة الاحرام

قاعده ی لا تعاد در یک روایت می گوید که قرائت، تشهد، تکبیر همه سنت هستند و سنت هم نمی تواند فریضه را از بین ببرد و در طریق دیگر فقط تشهد و قرائت ذکر شده است. ما گفتیم که از این روایت هم نمی توانیم استفاده کنیم که در صورت ترک تکبیره نماز صحیح باشد.

روایاتی که در باب تکبیره وارد شده است، تکبیره را استفتاح نماز نامیده است و آن را کلید باز شدن درب نماز و امثال آن دانسته است از این رو با ترک تکبیره اصلا نماز واقع نشده است بنابراین روایت لا تعاد که می گوید تکبیرة سنت است و سنت نمی تواند فریضه را از بین ببرد همه روی این فرض است که نمازی وجود داشته باشد و حال آنکه با ترک تکبیره اصلا نمازی محقق نیست بنابراین ذیل لا تعاد هم نمی تواند نماز بدون تکبیره را درست کند.

تا اینجا هر چه گفتیم در نقصان تکبیره بود و اما زیادی تکبیره: روایاتی وارد شده است که زیادی تکبیره هم موجب بطلان نماز است و ظاهرا اصحاب هم بر این امر تسالم دارند.

حال این بحث مطرح می شود که آیا امکان دارد که در نماز تکبیرة الاحرام زیاد شود و اصلا فرض زیادی تکبیره تصور دارد یا نه.

بجث بعد این است که اگر زیادی تکبیره قابل تصور باشد آیا دلیل بر بطلان نماز داریم یا نه.

در بسیاری از افعال نماز زیاد کردن یک جزء، امری است ممکن. مثلا کسی در نماز در یک رکعت دو رکوع به جا آورد. ولی در بعضی از اجزاء تصور زیادی مورد بحث قرار گرفته است. مثلا در قیام متصل به رکوع بعضی گفته اند که زیادی در آن متصور است و بعضی می گویند نیست زیرا قیام متصل به رکوع قیامی است که از قیام به رکوع متصل می شود و در این حال فقط در صورتی این قیام اضافه می شود که رکوع اضافه شود.

بعضی در مقابل می گویند که قیام متصل به رکوع شرط صحت رکوع است ولی اگر کسی به سمت رکوع برود او در واقع قیام متصل به رکوع را ایجاد کرده است و اگر یادش بیاید که مثلا قرائت را به جا نیاورده است اگر به رکوع نرسیده باید برگردد و دوباره که به رکوع می رود او در حقیقت یک قیام متصل به رکوع را اضافه کرده است.

ما می گوئیم تعدد در قیام متصل به رکوع متصور است زیرا متصل به رکوع چیزی است که ما از قیام به آن رکوع برسیم و الا قیام محقق نشده است ولی با این حال زیادی در قیام متصل به رکوع تصور دارد مثلا کسی که دو رکوع انجام بدهد مطمئنا قیام متصل به رکوعش هم زیاد شده است ولی بطلان نماز به قیام مستند است نه رکوع زیرا قیام زودتر محقق شده است و اسبق است

به عبارت دیگر کسی که یک رکوع انجام داده او یک قیام و یک رکوع انجام داده است و او که برای بار دوم به رکوع می رود تا به رکوع نرسد قیام متصل به رکوع محقق نشده است و وقتی به رکوع می رسد قیام هم محقق شده است ولی بطلان به قیام مستند است هر چند قیام و رکوع با هم تحقق پیدا می کنند ولی قیام چون اسبق است بطلان به آن مستند می باشد.

بله در نماز و تکبیرة الاحرام تحقق زیادی قابل بحث است.

اما در سلام نماز می گوئیم: آیا در سلامی که ما با گفتن از نماز خارج می شویم زیادی امکان دارد؟ مثلا با گفتن السلام علیکم فرد از نماز خارج می شود و وقتی از نماز خارج شده است حال اگر او سلامی بگوید آیا می شود تصور کرد که سلام نماز محسوب شود؟ او از نماز خارج شده است و هر چه سلام را اضافه کند همه خارج از نماز است.

در تکبیرة الافتتاح هم می گوئیم که اولا بعضی این مسئله را با بحث دیگری خلط کرده اند مثلا در روایات آمده است که اگر کسی قبل از نماز سه تکبیره بگوید هر سه تکبیرة الافتتاح است و هکذا اگر هفت تکبیره بگوید. باید توجه کرد که این بحث خارج از بحث ماست و نکته ی دیگری را بیان می کند.

به عبارت دیگر یک بار بحث می کنیم که تکبیرة الاحرام بالاخره چند تا است آیا یکی است یا سه تا و یا حتی هفت تا.

بحث بعدی این است که اگر عدد آن را مشخص کردیم اگر کسی تکبیرة را از آن مقدار بیشتر بگوید آیا زیادی رخ داده است یا نه.

حال ما بنا را بر این می گذاریم که یا اولی تکبیرة الاحرام است یا آخری (که در نص آمده است که آخری تکبیره محسوب می شود.) حال من تکبیرة الاحرام واجب را گفته ام (مثلا تکبیرات مستحبه را گفتم و آخری را نیت کردم که همان تکبیرة الافتتاح باشد.) حال بحث در این است که آیا امکان دارد یک تکبیرة الافتتاح دیگری عمدا و یا سهوا در آن اضافه شود یا نه؟

در باب تشریع بحثی است که در محل خودش بیان شده است و آن این است که تشریع حرام است مراد آنها از تشریع محرم این است که کسی با اراده ی جدی و در حالی که متلفت است که این صورت در شرع نیست آن را در شرع قرار دهد و جزء شرع بداند. ما در آن بحث قائل هستیم که تشریع محرم نیست بلکه محال است. آنی که حرام است این است که این از باب افترا بستن به شرع حرام است ولی تشریع امری است نا ممکن زیرا کسی که عالم است و می داند این مورد در شرع نیست امکان ندارد بگوید که این در شرع است. این مسئله دقیقا مانند تکوینیات است مثلا هنگامی که روز است آیا کسی می تواند اراده ی جدی داشته باشد که الان شب است؟ واضح است که نمی شود و یا مثلا آیا می شود که وقتی کسی داخل مسجد است جدا و از روی عزم بنا بر این بگذارد که این مکان مثلا حمام است؟ در مسائل تشریع هم چنین است و اگر کسی بگوید که شارع چنین گفته است و حال آنکه عالم است شارع نگفته است این فقط افتراء است و تشریع نمی تواند باشد.

تکبیرة الاحرام هم از این باب است یعنی تکبیرة الاحرامی که نماز با آن شروع شده است و من وارد نماز شده ام و به این امر التفات دارم حال چگونه می توانم قصد جدی کنم که تکبیره ی بعدی دوباره تکبیره ای باشد که نماز با آن آغاز می شود و واضح است که نمی شود که یک نماز را دوبار افتتاح کرد.

بله می توان گفت که اگر من بنا بگذارم که تکبیرة الاحرام ثانی را بگویم و آن را شروع نماز بدانم نماز اول باطل می شود و دومی شروع نماز است. در این فرض باز نماز دوم از اول شروع شده است و در آن زیاده ای محقق نشده است زیرا نماز قبلی باطل شده است.

حال اگر کسی سهوا تکبیره را تکرار کند هر چند چون سهو کرده است او تکبیره ی دوم را با قصد افتتاح نماز می گوید ولی معقول نیست بگوئیم که نمازی که قبلا افتتاح شده است دوباره افتتاح می گردد زیرا در واقع نماز شروع شده است و نیت من و ولو سهوا به افتتاح مجدد آن بی اثر است و فرد ساهی فقط تصور می کند که تکبیرة الاحرام را دو بار آورده است زیرا همان اولی تکبیرة الافتتاح بوده است و دومی اسمش تکبیرة الافتتاح نیست زیرا نماز شروع شده است و این تکبیر نمی تواند شروع کننده ی نماز باشد.

در روایاتی هم که آمده است تکبیرة الاستفتاح سه تا یا هفت تا و امثال آن است مراد آن روایات این است که وقتی هر هفت تکبیر گفته شده نماز آغاز می شود و به بیان دیگر شروع نماز با هفت تکبیره انجام می گردد و همه در حکم یک افتتاح را دارد نه اینکه نماز به تعداد هر تکبیر از هفت تکبیر یک بار افتتاح شده باشد.

به هر حال بحث در اینکه آیا تکبیرة الاحرام اگر زیاد شود مبطل است یا نه متفرع بر این است که آیا زیادی تصور دارد یا نه و اگر بگوئیم که تصور ندارد اصلا بحث بطلان و عدم آن جا ندارد. بله می توان گفت که بحث در نفس تکبیر است نه تکبیرة الافتتاح یعنی اگر کسی در نماز اصل تکبیر را زیاد کند (یعنی نیت کند که تکبیرة الافتتاح باشد هرچند در واقع تکبیرة الافتتاح نمی تواند باشد) آیا نمازش باطل است یا نه.

کما اینکه گفته شده است که اگر کسی که رکوع کرده است اگر حتی صورت رکوع را اگر به جا آورد هرچند به نیت رکوع نمازی نباشد نمازش باطل است در ما نحن فیه هم همین تکبیرة الاحرام صوری چه بسا موجب بطلان باشد.

سابقا گفتیم که به حسب قاعده زیادی هیچ چیز موجب بطلان نیست حتی زیادی رکوع و سجده و امثال آن و روایاتی که مخالف این قاعده بود را مطرح کردیم (همانند من زاد فی صلاته فقد اعاده) و از آن روایات جواب دادیم.