موضوع: خارج بیع/ تقسیم ابواب فقهی/

ویژگی درس بیع

کتاب البیع کانون قواعد است. علما می فرمایند: طلبه ای که می خواهد در وادی اجتهاد وارد بشود باید یک کتاب عبادی و کتاب معاملی را بخواند. مراد از کتاب معاملی کتاب البیع مکاسب شیرخ انصاری است. گرچه اسم کتاب شیخ انصاری، کتاب البیع است اما مطالب آن فراتر از کتاب بیع است. بسیاری از قواعد در باب عقود در این کتاب مطرح شده است لذا علما و اساتید مقید بودند کتاب البیع را درس بدهند.

امام راحل کتاب البیع تا معاطات را در قم شروع کردند. بعد از تبعید به ترکیه و نجف، در نجف دوباره کتاب البیع را شروع کردند. امام راحل کتاب البیع را در پنج جلد نوشته اند. آیت الله طاهری خرم آبادی تقریرات بیع در قم را نوشته اند. مرحوم آیت الله قدیری تقریرات بیع را در نجف نوشته اند. محقق خویی ظاهراً دو بار کتاب البیع را درس دادند. تقریرات محقق خویی در کتاب البیع یکی مصباح الفقاهة که مرحوم توحیدی نوشته اند و دیگری محاضرات فی الفقه الجعفری که پدر آیت الله سید محمود شاهرودی آن را تقریر کرده، محقق خویی مقدمهء مفصلی برای آن نوشته اند. کتاب دیگری که درباره بیع نوشته شده است تنقیح شهید غروی تبریزی است.

تقسیم بندی ابواب فقهی

تقسیم بندی ابواب یا کتاب های فقهی یک بحث کلان است. محقق در شرایع ابواب فقهی پنجاه و هفت باب فقهی ذکر کرده اند. شیخ در نهایه بیست و دو کتاب فقهی، و در مبسوط هفتاد و یک کتاب، علامه در قواعد سی و یک کتاب، شهید اول در لمعه پنجاه و یک کتاب و در دروس چهل و هشت کتاب مطرح کرده اند.

سید جواد عاملی برای تقسیم ابتدا مقدمه ای را مطرح می کند، بعد تقسیم بندی ابواب فقهی را بیان می کند. می فرماید: دین اسلام و ادیان الهی پنج ماموریت دارند. کتاب های فقهی برای انجام این پنج ماموریت است. ماموریت اول: حفظ دین و سامان دادن به دین مردم است. ماموریت دوم: حفظ نفس و جان مردم. ماموریت سوم: سامان دادن عقل مردم. ماموریت چهارم: سامان نسبت های مردم است. ماموریت پنجم: برنامه ریزی مال مردم است که چگونه دست آورده شود و در چه مسیری مصرف شود. سید جواد عاملی می فرماید: و المطلوب علي التقديرين حفظ المقاصد الخمس التي بنيت عليها الشرائع و الأديان و هي الدين و النفس و العقل و النسب.[1]

این ماموریت ها را فقها در ابواب متعدد در کتاب های خود تامین کرده اند. نگاه فقهاء و علما به دین، برنامهء زندگی است. و اینکه دین برای آخرت است که خروجی آن در حاشیه قرار گرفتن دین در حاشیه زندگی مردم است در نظر فقها مطرح نبوده است. به عبارت دیگر در نظر فقها دین در متن زندگی مردم است. آقای بازرگان می گفت آخرت هدف بعثت پیامبران است؛ مفهوم این سخن دین برای آخرت است، که نتیجه آن به حاشیه راندن دین از زندگی مردم است. این تحلیل مبنایی نسبت به ابواب فقه است و گویای این است که دین در متن زندگی مردم است.

تحلیل بنایی ابواب فقه

تقسیم بندی محقق حلی در کتاب شرایع در حوزه ها مطرح است که تقسیم بندی مشهور است. محقق حلی ابواب فقهی را در چهار باب عبادات، عقود، ایقاعات و احکام تقسیم کرده اند. کتاب شرایع چون نظریات مشهور به جز دو مورد را مطرح کرده و به علت پایه های محکم شرایع، باعث شده فقهاء به شرح آن بپردازند؛ مانند مدارک الاحکام، مسالک الافهام، جواهر الکلام، مصباح الفقیه. درباره کتاب مصباح الفقیه همدانی می گویند از حاج آقا رضا همدانی می توانست آن را به اتمام برساند بر کتاب جواهر الکلام توفق پیدا می کرد.

محقق حلی می فرماید: مباحثی که در فقه است، یا مربوط به مباحث اخروی یا مباحث دنیوی است. آنچه مربوط به مباحث اخروی، عبادات هستند. مباحث مربوط به امور دنیوی، یا نیاز به عبارت لفظی ندارند، احکام اند، و یا نیاز به لفظ دارد. آنچه لفظ مورد نیاز آن یا لفظ دو طرفی است که عبارت از عقود است و یا نیاز به طرف واحد در لفظ دارد که عبارت از ایقاعات است.

ابوابی که محقق حلی در عبادات مطرح می کند عبارت از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر. ابواب عقود عبارت از تجارت، رهن، مفلّس، حجر، ضمان، حواله و کفالت ضمیمه ضمان است، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات، سکنی و حبس، هبات، سبق و رمایه، وصایا، نکاح. ابواب ایقاعات عبارات از طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر، مکاتبه، استیلاد، اقرار، جعاله، أیمان، نذر. ابواب احکام عبارت از صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیلء الموات، لقطه، الفرائض یا مواریث، القضاء، الشهادات، الحدود و التعزیرات، القصاص و الدیات.

اشکالات تقسیم بندی محقق حلی

به تقسیم بندی محقق اشکال های وارد شده است.

اشکال اول- محقق حلی، قضاء و شهادات و حدود و تعزیرات و قصاص و دیات در ابواب احکام ذکر کرده اند، در حالی که امر به معروف و نهی از منکر و جهاد را در باب عبادات ذکر کرده است؛ با اینکه فرقی بین آنها نیست. اگر شهادات و دیگر ابواب از حکام هستند، جهاد و امر به معروف نیز از احکام باید بشوند و اگر جهاد و امر به معروف از عبادات هستند دیگر ابواب نیز از عبادات شمرده شوند. اگر امر به معروف و نهی از منکر و جهاد موجب تقویت دین است لذا از عبادات شمرده شده اند حدود و تعزیرات و دیات نیز موجب تقویت دین می شوند!

ان قلت: در جهاد و امر به معروف و نهی از منکر قصد قربت دارد، بر خلاف حدود و قضاء و مانند آن که قصد قربت ندارند.

قلت: اگر امر به معروف برای قصد قربت نباشد باز هم تکلیف اتیان شده است نیز اگر قضاوت را گرچه برای دریافت مزایا و حقوق است اما به این انگیزه که یکی از تکالیف زمین نماند انتخاب کند، پس تقویت دین است. بنابرین امر به معروف و جهاد جزء باید احکام قرار داده بشود.

تقسم بندی مفتاح الکرامه

بخاطر اشکال وارد به محقق حلی و اینکه در نظر ایشان هر یک از ابواب فقهی در قسم خود بدرستی قرار بگیرد تقسیم دیگری ارایه داده اند. مثلاً ابواب قضاء، شهادات، حدود، تعزیرات و دیات در کدام قسم قرار می گیرند؟ محقق حلی در قسم احکام قرار داده و سید جواد عاملی در قسم سیاسات قرار داده است. در مفتاح الکرامه می فرماید: و إن شئت قلت: عبادات و عادات و معاملات و سياسات.[2]

عبادات همان عبادات در تقسیم محقق غیر از حدود و دیات و قضاء و شهادات است، عادات همان احکام است؛ وجه اینکه گفتند عادات چون مردم در زندگی خود، همه جا صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، احیاء موات، لقطه و مواریث مانند آن دارند. معاملات عبارت از عقود و ایقاعات است. به عبارت دیگر عقود و ایقاعات در زیر یک عنوان واحد معاملات قرار داده است. سیاسات عبارت از حدود، تعزیرات، قضاء، قصاص و دیات است؛ که با این تقسیم از عبادات و معاملات و عادات خارج می شوند.