موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ بررسی شبهات/شطرنج

یکی از مسائلی که در دوسال اخیر عمر با برکت امام راحل مطرح شده شطرنج بود.

از امام راحل استفتاء شده است

صحیفه نور ج21 ص15

بسم الله الرحمن الرحیم‌

خدمت مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمى امام خمینى دامت برکاته

1 - از آنجا که آلات لهو و لعب استفاده‌هاى مشروع از قبیل نواختن سرودها را دارد آیا خرید و فروش آن بى‌اشکال است.

امام خمینى: خرید و فروش آلات مشترکه به قصد منافع محلله آن اشکال ندارد.

2- اگر شطرنج آلات قمار بودن خود را به طور کلى از دست داده باشد و چون امروز تنها به عنوان یک ورزش فکرى از آن استفاده گردد بازى با آن چه صورتى دارد؟

امام خمینى: بر فرض مذکور اگر برد و باختى در بین نباشد اشکال ندارد.

استفتاء اول و پاسخ آن هیچ جنجالی بر آن نیست.

سئوال دوم چند بخش دارد

یک – شطرنج به طور کلی آلات قمار نباشد. سائل در ضمن سئوال وضعیت آلت قمار بودن و عدم آن را تعیین کرده است گفته امروزه شطرنج به عنوان یک روزش فکری از آن استفاده شود. سائل در سئوال خود این نکته را اضافه می کرد و به عیارت دیگر این دوسط معامله نرخ تعیین کردن است و باید به بخش اول معامله اکتفا می کرد.

امام راحل در پاسخ می فرمایند: بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد اشکال ندارد.

پاسخ امام راحل فنی و فقیهانه است یعنی پاسخ امام در فرض اینکه ورزش فکری باشد و پاسخ ایشان ناظر به واقعیت بیرونی که آلت قمار یا ورزش فکری است نیست. بلکه می فرماید اگر چنین فرض تحقق یافته باشد اشکالی ندارد و فقط ورزش فکری باشد

سه صورت در بیان امام راحل است.

صورت اول: شطرنج فقط ورزش فکری بوده باشد و به طور کلی از آلت قمار بودن خارج شده باشد و قصد برد و باخت با آن نشود.

صورت دوم: ورزش فکری باشد همچنان با قصد برد و باخت با آن بازی کند در این صورت حرام است.

صورت سوم: هم آلت قمار و هم ورزش فکری باشد حرمت از استفتاء امام راحل استفاده می شود.

صورت چهارم: (این صورت رانه سائل پرسیده و نه امام راحل پاسخ داده اند) اگر شک داشته باشیم شطرنج از آلت قمار بودن خارج شده و بازی فکری شده است. در زمان ما این همه بازی با شطرنج می شود آیا هیچ بردو باختی ندارد؟! در صورت شک، استصحاب ما سبق و حالت گذشته است؛ حالت گذشته همچنان استمرار دارد بازی با شطرنج حرام است.

اشکال شاگرد امام راحل بعد از انشتار استفتاء ایشان

شاگرد امام راحل – مرحوم قدیری- به ایشان اشکال کردند با اطلاق روایاتی که مطلقا( آلت قمار باشد یا بازی فکری) شطرنج را حرام کرده اند چا پاسخی می دهید؟

سائل محترم از کجا ادعا می کند شطرنج آلت قمار بودن خود را از دست داده است و تنها ورزش فکری شده است؟ امام راحل به درستی پاسخ می دهند.

پاسخ امام راحل: این از شما عجیب است چون سئوال و جواب فرض است و در صورت عدم احراز باید بازی نکنند. عدم احراز یعنی صورت شک که در آن حالت سابقه استصحاب می شود.

صحیفه نور ج21 ص24

این از شما عجیب است، چون سوال‌ها و جواب‌ها فرض است و بنابراین آنچه را من جواب داده‌ام در فرض مذکور است که اشکالى متوجه نیست و در صورت عدم احراز باید بازى نکنند.

بنابراین سئوال فنی نیست.

اشکال دیگری که شده، در روایت معتبره از سکونی از امام صادق علیه السلام قال قال رسول الله انهاکم عن الزغن و المزمار و هی الکوبات و الکبرات. کبرات شطرنج است. و قال علیه السلام نهی رسول الله عن عن اللعب بالشطرنج و الزور. هر دو دلیل اطلاق دارد بنابراین استفاده می کنیم بازی با شطرنج حرام است چه آلت قمار را از دست بدهد یا نه و دعوای انصراف منشاء صحیحی می خواهد که به نظر نمی رسد و آنچه ممکن است گفته شود مثل غلبه یا آلیت در آن زمان منشاء صحیح ندارد.

گفته اند این روایات انصراف به آن زمان دارد که شطرنج آلت قمار بود. و در حد خود روایات را فحص کرده و حجتی بر اطلاق مزبود نیافته ام. مرحوم قدری با استدلال به اطلاق کلام امام راحل را نقد کردند

امام راحل در ضمن پاسخ به مرحوم قدیری از ایشان تجلیل می کنند. امام راحل در پاسخ می فرماید: استناد به اطلاق باید بر فرض احراز موضوع باشد اگر در زمانی موضوع شطرنج آلت قمار بود و با آن برد و باخت می شد نمی توان با آن بازی کرد و اگر این موضوع تغییر بکند نمی توان همان حکم گذشته را بر آنت مترتب کرد یعنی حکمی که در زمان ابزار قمار بودن را بر آن بار کرد.

امام راحل ابتدا چند مثال را نقل می کنند. اینجانب لازم است از برداشت جنابعالی از اخبار و احکام الهی اظهار تاسف بکنم. بنابر نوشته جنابعالی زکات تنها برای مصارف فقرا و سایر اموری که ذکرآن رفته است، و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است راهی نیست. یعنی بنابر استدلال مرحوم قدیری مصارف زکات در همین حد محدود باشد در حالی که نیاز بیشتر است. از کلام امام راحل استفاده می شود که ایشان معتقد به موارد تسعه نیستند بلکه موارد دیگر را از موارد مصرف زکات می دادند.( مثال دیگر) و رهان در سبق و رمایه مختص به تیر و کمان و اسب دوانی و امثال که در جنگ های سابق بکار گرفته می شد امروز هم در همان موارد است- در حالی که موضوع عوض است الان تمرین با کلت و آرپیجی است- و انفال که بر شیعیان تحلیل شده( گفتیم این حکم مقطعی بوده است) امروز شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگل ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است نابود کنند و جان میلیون ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ کسی هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد. منازل و مساجد که در خیابان کشی ها برای حل معزل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است نباید تخریب شود و امثال آن و بالجمله آنچه جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید تمدن جدید بکلی باید از بین برود و مردم کوخ نشین بوده یا برای همیشه در صحراها زندگی کنند.( صحیفه نور ج21 ص34 و35)

مدعی این است که در این فتوا زمان و مکان موثر بوده است. امام راحل در جاهای دیگر بازی با شطرنج را تحریم کرده اند ( در تحریر و مکاسب محرمه) ولی با این استفتاء پاسخ دادند آن فتوا برای زمانی که شطرنج آلت قمار بود و الان ابزار ورزش فکری است آن حکم را ندارد. پس حلال محمد حلال الی یوم القیامه و حرامه حرام الی یوم القیامه. اگر شطرنج تا قیامت آلت قمار باشد حکم آن حرام است ولی موضوع آن عوض شده و مثال هایی که زدند در این رابطه است مانند سبق و رمایه را محدود به گذشته کند یا حتی مسواک که در زمان پیامبر از چوب اراک است؛ روایات فراوانی« لولا ان اشق علی امتی لامرتهم بالسواک» که موضوع حکم استحبابی تمییز شدن داندان است و مسواک کنونی بهتر تمییز می کند لذا می گوییم با همین مسواک کنونی مسواک کردن مستحب است. امام راحل موارد دیگر را مطرح می کنند که عبارت از تجهزات نظامی« و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة» روایات فراوانی داریم قوة رمی و تیراندازی است در زمان حاضر نمی توان آن را به تیر ندازی محدود کرد در حالی که هواپیما و پهباد و موشک از موارد قوة است. موضوع در قوة آنچه مایه اقتدار نظام اسلامی شود بر نظام اسلامی واجب است آنها تهیه و فراهم کند اقتدار امروز تانک و موشک و دیگر تجهیزات نظامی است. بنابراین کلام امام راحل درست است.( این تاریخجه بحث)

بررسی و تحقیق موضوع شطرنج

در باب شطرنج طوایفی از روایات را داریم که باید این طوایف را بررسی کنم مبنی بر اطلاق داشتن روایات درست است؟ سه باب در وسایل الشیعه ذکر شده است.

وسائل الشيعة؛ ج‌17، ص: 318

بَابُ تَحْرِيمِ اللَّعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ وَ نَحْوِهِ‌.[1] در این باب پانزده روایت وارد شده است

وسائل الشيعة؛ ج‌17، ص: 322

بَابُ تَحْرِيمِ الْحُضُورِ عِنْدَ اللَّاعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ وَ السَّلَامِ عَلَيْهِ وَ بَيْعِهِ وَ شِرَائِهِ وَ أَكْلِ ثَمَنِهِ وَ اتِّخَاذِهِ وَ النَّظَرِ إِلَيْهِ وَ تَقْلِيبِهِ وَ أَنَّ مَنْ قَلَّبَهُ يَنْبَغِي أَنْ يَغْسِلَ يَدَهُ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ‌.[2] در این باب چهار روایت وارد شده است

وسائل الشيعة؛ ج‌17، ص: 323

بَابُ تَحْرِيمِ اللَّعِبِ بِالنَّرْدِ وَ غَيْرِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الْقِمَارِ‌.[3] در این باب دوازده روایت وارد شده است