موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ بررسی شبهات

شبهه سوم- نقش زمان و مکان همان مصالح مرسله اهل سنت است.

اهل سنت ده مبنای اصولی نزد علمای شیعه مردود است، آنها را اجتهاد به رای و اعمال سلیقه در دین می دانیم. یکی از آن مبانی مصالح مرسله است. اهل سنت در معنای مصالح مرسله غزالی مولف کتاب المسطصفی فی الاصول می گوید: مصلحت یعنی مصالح و مقاصد شارع بدست آید. و مقصود الشرع من الخلق خمسةٌ، و هو ان یحفظ علیهم، دینهم و انفسهم و عقلهم و نسلهم و مالهم، فکل ما یتضمن هذه الاصول الخمسة فهو مصلحة و کل ما یفوت بها مفسدة و دفعها مصلحة، هر چه اصول خمسه را حفظ کند مصلحت است و هر چه اصول با آن فوت شود مفسده است. مقصود از مرسله یعنی مصالح رها شده و نصی در شریعت نسبت به آنها نرسیده است مصالح مرسله می شود. اینکه برای زمان و مکان نقش قائل هستید همان مصالح مرسله است. شطرنج را یک روز ابزار قمار و حرام می دانید و روز دیگر بازی فکری و حلال می دانید.

نقد و فرق بین مدعی با مصالح مرسله

ابتدا پاسخ و فرقها را ذکر می کنیم و خواهیم گفت چه چیز آنها به این مبنی رسانده است

پاسخ نقد:

1- قائل به تغیّر پیوسته احکام نیستیم بلکه می گوییم اگر موضوعات تغییر کند موضوعات هم محدود هستند و در زمان ما تنها در شطرنج بحث است در خصوص خون بحث روشن است لازم نیست برای آن قاعده درست کنیم.

2- در نقش زمان و مکان اسمی از مصالح به میان آورده نمی شود بلکه می گوییم همان حکم را شارع مقدس مبتنی بر موضوع کرده است معنی و مفهوم آن، اگر موضوع نبود حکم نیست. در نقش زمان و مکان تاثیری در مصحلت و مفسده نمی بینیم و اصلا کاری به مصلحت و مفسده نداریم بلکه سر و کار ما با موضوع است اگر این موضوع بود حکم آن چنین است و اگر موضوع دیگر باشد حکم دیگری را خواهد داشت.

3- در نقش داشتن زمان و مکان اعمال سلیقه نمی کنیم بلکه می گوییم چون شارع مقدس فرموده است برای آن نقش قائلیم ولی مصالح مرسله تماما اعمال سلیقه است. در نقش زمان و مکان می گوییم اینقدر می دانیم که این موضوع مثلا در تنظیم نسل تاثیر گذار است. اما اینکه تنظیم نسل بشود یا نشود این را نمی گوییم ولی مصالح مرسله می گوید چون منابع در حال تمام شدن است و کشش نفوس زیاد را ندارد تنظیم نسل بشود، یا می گویند تنظیم نسل نشود یعنی نسل سرمایه است و نباید در چاله جمعیتی قرار بگیریم هیچ طرف آن مربوط به شارع ندارد ولی در نقش زمان و مکان ربط کامل به شارع مقدس دارد می گوییم چون شارع آن موضوع را قرار داده این حکم را دارد

چرا اهل سنت سراغ مصالح مرسله رفته اند؟

پاسخ: زندگی بشر در حال تغییر و تحول است. از طرفی اگر دین بخواهد زندگی مردم را اداره کند باید کلید داشته باشیم، اگر کلید نباشد دین پاسخگو نخواهد بود یکی از این کلید ها مصالح مرسله است بگوییم هر جا شارع نص خواصی نداشت، شارع دست مفتی را باز گذاشته ببیند مصلحت یا مفسده در دین دارد یا ندارد؟ مرسل یعنی شارع دست مفتی را باز کرده است.

دکتر وهبه سهیلی در کتاب اصول الفقه الاسلامی ج 2 ص763 می گوید:

ان الحیاة فی تطور مستمر و اسالیب الناس للوصول الی مصالحهم تتغیر فی کل زمان و بیئة و فی اثاء التطور تجدد مصالح الناس فلو اقتصارنا علی الاحکام المبنیة علی مصالح نص الشرع علی اعتبارها لتعلطل کثیر من المصالح و جمد التشریع و وقف علی مسایرة الزمان و فی ذالک اضرار بهم کبیر لا یتفق مع قصد التشریع من تحقق المصالح و دفع المفاسد و حینئذ لابد من اصدار احکام جدیدة مع مقاصد الشریعة و اهدافها الکلیة حتی یتحقق خلود الشریعة و صلاحیتها الدائمة. یعنی برای حفظ جاودانگی دین باید مصالح مرسله معتقد بود یعنی مصالحی که شارع هیچ مهری بر آنها نزده و فقط گفته ببینید مصلحت و مفسده چیست؟

یلاحظ علیه

اگر در خانه اهل بیت می آمدند می دیدند نصوص شارع حلال مشکل است. در کتاب اصول کافی بابی است به این عنوان «ما من شئ الا و فیه کتاب او سنة» ولی نظر پذیرش مصالح مرسله می گوید نصوص شارع کافی نیست لذا برای علاج حل مشکل باید قواعد جدید احداث کرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: ما من شئ الا و فیه کتاب او سنة با این شرط که شیوه استنباط را بفهمد و نیز عمومات، اطلاقات، خصوصات و مقیدات را بفهمد.

در پاسخ این نظریه می گوییم، نصوص شریعت کافی است، در این عرصه خلاء نداریم با این قیود.

    1. اطلاقات و عمومات شریعت را ببینید.

    2. احکام اولیه و احکام ثانویه شریعت را که حکم شرعی هستند را ببینید.

    3. قواعد کلی و کلیدی حلال مشکل را ببینید مثلا قاعده لاضرر، قاعده لاحرج و قاعده نفی سبیل را ببینید.

    4. حجیة العقل القطعی را ببینید؛ برخی احکام عقل ظنی است مثلا اینکه می گوید من چنین می فهمم چنین یا چنان است ظنی هستند؛ اما احکامی که در هر زمان و مکان و دولت و ملت مردم به آن پایبند باشند مانند حسن و قبح عقلی، از ابتدای بشریت عدل را حسن و ظلم را قبیح می داند و وجوب دفاع و مشروعیت آن را عقلی می داند و دفاع مشروع را قابل دفاع می داند. بشر از وقتی وارد زندگی اجتماعی شده است قواعدی که زندگی اجتماعی را سامان دهی می کند به آنها پایبند است مثلا از وقتی وسایل نقلیه زیاد شد پایبند به قوانین راهنمایی و رانندگی شده اند این اختصاص به ملتی دون ملتی دیگر ندارد.

5- در فقه احکام ولایی داریم قبل از اینکه امام راحل ولایت مطلقه فقیه را بگویند محقق نائینی در کتاب تنبیه الامه و تنزیه الملة کتابی که از مشروطیت دفاع می کرد را تالیف کردند اما بعد به شهادت رساندن شیخ فضل الله نوری از نوشتن آن پشیمان شد چون مشروطیت منحرف شد در این کتاب می نویسد« فوض الی الحاکم الاسلامی وضع ما یراه لازما من المقررات لمصلحة الجماعة و سد احتیاجها فی اطار القوانین الاسلامیة» این کلید کارگشا و کلید احکام ولایی و اختیارات حاکم است. امام راحل در کتاب البیع بحث ولایت فقیه پنج مرتبه مطرح کرده است. «و بالجملة کل ما للنبی و الائمة من جهة الحکومة علی الناس فهو للفقیه من بعدهم» این کلید بسیار کارگشایی است. بنابراین مبنای مصالح مرسله فرو می ریزد مبنای آن این است که نصوص شریعت کفایت زندگی بشر را نمی کند ولی می گوییم کفایت زندگی بشر را می کند به شرط مراجعه به اهل بیت است.