موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ زمان و مکان در زکات

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 58

وَ عَنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص الزَّكَاةَ عَلَى تِسْعَةِ أَشْيَاءَ- وَ عَفَا عَمَّا سِوَى ذَلِكَ- عَلَى الْفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ وَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ- وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ- فَقَالَ لَهُ الطَّيَّارُ وَ أَنَا حَاضِرٌ إِنَّ عِنْدَنَا حَبّاً كَثِيراً- يُقَالُ لَهُ الْأَرُزُّ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَنَا حَبٌّ كَثِيرٌ- قَالَ فَعَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ قَالَ لَا- قَدْ أَعْلَمْتُكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص عَفَا عَمَّا سِوَى ذَلِكَ.[1]

سند روایت

عنه یعنی علی بن حسن بن فضال است. در مشیخه تهذیب اسمی از محمد بن عبید الله بن علی حلبی نیست ولی اسم علی بن حسن بن فضال بود پس معلوم می شود عنه در این روایت و روایت قبل علی بن حسن بن فضال است چون شیخ طوسی سند خود را به حسن بن علی بن فضال نقل کرده است گرچه سند گیر دارد بخاطر اینکه در سند رجلی است که تنها توثیق او ترضی شیخ صدوق است. جعفر بن محمد بن حکیم، توثیق نشده بلکه تحقیر شده لیس بشئ در موردش گفته شده است. جمیل بن دراج از اصحاب امام صادق علیه السلام است چند روز فطحی شد سپس برگشت

دلالت روایت روشن است به نظر این مجموعه روایات که اسم طیار در آن است یک واقعه بوده است. سئوال از زکات برنج می کند امام علیه السلام پاسخ می دهند که به صراحت گفتم پیامبر عفی ما سوی ذالک لذا دیگر سئوال کردن جا ندارد و معلوم می شود حکم حکومتی ابدی بوده است.

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 54

وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الزَّكَاةِ فَقَالَ- وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص الزَّكَاةَ عَلَى تِسْعَةٍ- وَ عَفَا عَمَّا سِوَى ذَلِكَ- الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ- وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الْإِبِلِ- فَقَالَ السَّائِلُ فَالذُّرَةُ فَغَضِبَ ع ثُمَّ قَالَ- كَانَ وَ اللَّهِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ص السَّمَاسِمُ وَ الذُّرَةُ- وَ الدُّخْنُ وَ جَمِيعُ ذَلِكَ فَقَالَ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ- إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ص- وَ إِنَّمَا وَضَعَ عَلَى تِسْعَةٍ لِمَا لَمْ يَكُنْ بِحَضْرَتِهِ غَيْرُ ذَلِكَ- فَغَضِبَ ثُمَّ قَالَ كَذَبُوا- فَهَلْ يَكُونُ الْعَفْوُ إِلَّا عَنْ شَيْ‌ءٍ قَدْ كَانَ- وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ شَيْئاً عَلَيْهِ الزَّكَاةُ غَيْرَ هَذَا- فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ.[2]

سند روایت

پدر شیخ صدوق علی بن بابویه قمی است در اول چهار مردان قم مدفون است کاسب بود اما محدث قابل توجه بود. نقل محمد بن یحیی از محمد بن احمد موجب اطمینان می شود. موسی بن عمر بزیع است و ثقه. اختلاف درباره محمد بن سنان شدید است برخی او را توثیق می کنند و برخی توثیق نمی کنند. علامه مجلسی در مراة العقول هر جا اسم محمد بن سنان است بخاطر او ضعیفٌ می گوید. ابی سعید خالد بن سعید است ثقة روای عن ابی عبدالله علیه السلام عمن ذکره روایت را مرسله می کند اضافه بر آن این روایت در کتب اربعه نیست و همینکه در کتب اربعه نیست درجه اعتبار روایت را کم می کند.

دلالت روایت

سئوال از زکات ذرت می کند امام صادق علیه السلام از این سخن ناراحت می شود و می فرماید در زمان پیامبر گنجد بود ولی زکات را بر آن واجب نکردند. می گوید اینکه زکات بر نه مورد واجب شده چون غیر از آنها در زمان پیامبر نبود امام از این سخن ناراحت شدند و فرمودند اینکه رسول الله عفی فرمودند یعنی در زمان پیامبر مواردی بود ولی زکات را بر انها واجب نکرده است. بعد امام علیه السلام قسم می خورد غیر از این نه مورد را مورد زکات نمی داند از اینکه اهل بیت براین نه تاکید دارند معلوم می شود دستگاه خلافت مروج فقه مالکی و ابوحنیفه بود برای این بود که دست دستگاه برای گرفتن زکات باز باشد. هارون برای ایرانیان در ایام نوروز مالیات جعل کرد و گفت چون در این ایام شاد هستید در این ایام باید مالیات بدهد. تعبیر امام علیه السلام« فمن شاء فلیومن و من شاء فلیکفر» معلوم می شود پست سر آن فتوا قدرت و زور بوده است. این به نظر می رسد قضیه فی واقعه است و به این معنی نیست اگر شرایط تغییر کرد و جامعه نیازمند به بعضی از چیزها زکات بسته شود منافات با روایاتی که در این عرصه هستند منافات ندارد

طایفه سوم- تصریح به زکات در غیر موارد نه گانه

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 62

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَرْثِ مَا يُزَكَّى مِنْهَا- قَالَ ع الْبُرُّ وَ الشَّعِيرُ وَ الذُّرَةُ وَ الدُّخْنُ وَ الْأَرُزُّ وَ السُّلْتُ وَ الْعَدَسُ وَ السِّمْسِمُ كُلُّ هَذَا يُزَكَّى وَ أَشْبَاهُهُ.[3]

سند روایت

حماد بن عیسی است. حریز بن عبدالله سجستانی است. سند روایت قابل دفاع است

دلالت روایت

این روایت در باب استحباب زکات است که عنوان باب فتوای شیخ حر عاملی است. از امام صادق علیه السلام سئوال می کند کدامیک از این دانه ها زکات دارد؟ الدخن یعنی تنباکو. سلت جو پوست کنده است. امام فرماید زکات همه این دانه باید پرداخت شود. سند روایت درست است. احتمال تقیه در روایت داده می شود و مبنای فتوی استحباب شیخ حر جمع بین ادله است که در نه مورد واجب است و در این موارد استحباب دارد.

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 63

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مِثْلَهُ وَ قَالَ كُلُّ مَا كِيلَ بِالصَّاعِ فَبَلَغَ الْأَوْسَاقَ فَعَلَيْهِ الزَّكَاةُ- وَ قَالَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص الصَّدَقَةَ- فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ- إِلَّا مَا كَانَ فِي الْخُضَرِ وَ الْبُقُولِ- وَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ يَفْسُدُ مِنْ يَوْمِهِ.[4]

سند روایت

و بالاسناد یعنی با همین سندی که از حریز بن عبد الله بود نقل می کند

دلالت روایت

پیمانه از هر وسق پیمانه مخصوص بوده است. هر آنچه از زمین رویانده می شود صدقه یعنی زکات دارد. مگر سبزیجات و صیفی جات و همه رویدنیهای که اگر یک روز بماند فاسد می شود زکات ندارد.

این دو روایت از جهت سند قابل دفاع است.

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 62

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع إِنَّ لَنَا رَطْبَةً «2» وَ أَرُزّاً- فَمَا الَّذِي عَلَيْنَا فِيهِمَا- فَقَالَ ع أَمَّا الرَّطْبَةُ فَلَيْسَ عَلَيْكَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ- وَ أَمَّا الْأَرُزُّ فَمَا سَقَتِ السَّمَاءُ الْعُشْرُ- وَ مَا سُقِيَ بِالدَّلْوِ فَنِصْفُ الْعُشْرِ مِنْ كُلِّ مَا كِلْتَ بِالصَّاعِ- أَوْ قَالَ وَ كِيلَ بِالْمِكْيَالِ.

سند روایت

عنه یعنی محمد بن یحیی. احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است. محمد بن اسماعیل از مشایخ کلینی است و در سند بلاوسطه کامل الزیارات است. حدود سی نفر در کامل الزیارات ابن قولویه راوی بدون واسطه دارد و نزد همه مورد تایید هستند. محقق خویی و دیگران قبول دارند اما اینکه هر راوی در سند کامل الزیارات است ثقه است؟ مخل اختلاف است محقق تا مدتی قبل از وفات بر این نظر قائل بودند سپس بیانیه ای دادند که مشابخ بلاواسطه ثقه اند.

دلالت روایت

رطبه یعنی نی است. امام می فرماید رطبه زکات ندارد ولی برنج مانند گندم است. اگر با آب باران آبیاری شده باشد یک دهم آن زکات است و اگر با دست آبیار شود نصف یک دهم( یک بیستم) زکات دارد

این دو روایت تصریح می کنند در برنج زکات است ولی روایات دیگر می گفتند زکات ندارد.