موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ زمان و مکان در خمس

زمان و مکان سبب می شود موضوع تغییر کند. تاکید دوباره می کینم احکام الهی تا روز قیامت قابل تغییر نیست؛ حلال محمد حلال الی یوم القیامه و حرام محمد حرام الی یوم القیامه. گاه موضوع تغییر می کند و حکم به تبع آن تغییر می کند پس حکم قابل تغییر نیست.

مورد ششم- خمس

یکی از مواردی که با تغییر موضوع حکم آن تغییر می کند خمس است. خمس یکی از احکام اسلام است و اختصاص به غنائم جنگی ندارد غنمتم در « و اعلموا انما غنمتم من شئ» عبارت از فوائدی که انسان بدست می آورد البته از مصادیق بارز آن غنایم جنگی است.

تردیدی نیست که اولین درآمدی انسان بدست بیاورد مبدء سال خمسی است و به تدریج باز سال فرا می رسد حساب خمس خود بکند.

در باب خمس دو دسته روایت داریم یک طایفه روایاتی که می گوید خمس را به شیعیان بخشیدیم. طایفه دوم روایاتی که با تاکید می گوید باید خمس را پرداخت کرد، جای گذشت ندارد.

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 543

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ يَعْنِي أَحْمَدَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع هَلَكَ النَّاسُ فِي بُطُونِهِمْ وَ فُرُوجِهِمْ- لِأَنَّهُمْ لَمْ يُؤَدُّوا إِلَيْنَا حَقَّنَا- أَلَا وَ إِنَّ شِيعَتَنَا مِنْ ذَلِكَ وَ آبَاءَهُمْ فِي حِلٍّ.[1]

سند روایت

شیخ طوسی به اسناد خود از سعد بن عبد الله اشعری قمی نقل می کند. سند شیخ به سعد بن عبدالله صحیح است. ابی جعفر، کنیه احمد بن محمد بن عیسی است. عباس بن معروف قمی ثقه و جلیل است. همه روات ثقه اند. این روایت را صحیحه فضلا می گویند.

سند شیخ طوسی به سعد بن عبدالله:

تهذيب الأحكام؛ المشيخة، ص: 73

و ما ذكرته في هذا الكتاب عن سعد بن عبد اللّه فقد اخبرنى به الشيخ ابو عبد اللّه عن ابي القاسم جعفر بن محمد بن قولويه عن ابيه عن سعد بن عبد اللّه و اخبرني به أيضا الشيخ رحمه اللّه عن ابى جعفر محمد بن علي بن الحسين عن ابيه عن سعد بن عبد اللّه.[2]

شیخ طوسی از ابن قولویه نقل می کند و از شیخ مفید نقل می کند.

دلالت روایت

امیر المومنین می فرماید لقمه ها و آمیزش های مردم مشکل دارد چون حق ما را به ما نمی پردازند، اما شیعیان ما و پدران آنها از ناحیه مشکل ندارد حلال است از خمس استفاده کنند.

از این روایت استفاده می شود در جایی که باید خمس را بدهد ولی آن را پرداخت نکند لقمه اش اشکال پیدا می کند. در زمان ما کنیز خرید و فروش نمی شود در آن زمان که با شرایط کنیز خرید و فروش می شد در صورتی که خمس را پرداخت نکنند آمیزش حرام میشد. اگر به اینجا رسیدیم خمس حلال نشده باشد خیلی مشکل می شود چون واجب فراموش شده است. افراد متدینی هستند و می خواهند متدین باشند اما به آنها گفته نشده باید خمس را پرداخت کنند. از این روایت استفاده می شود حق استفاده از هیچ جیزی را ندارند مگر اینکه خمس آن را پرداخت نمایند یا با نماینده امام دست گردان کنند.

در مقابل روایت دیگری داریم

وسائل الشيعة؛ ج‌9، ص: 538

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ «3» وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمُثَنَّى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَيْدٍ الطَّبَرِيّ قَالَ: كَتَبَ رَجُلٌ مِنْ تُجَّارِ فَارِسَ- مِنْ بَعْضِ مَوَالِي أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع- يَسْأَلُهُ الْإِذْنَ فِي الْخُمُسِ فَكَتَبَ إِلَيْهِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ- ضَمِنَ عَلَى الْعَمَلِ الثَّوَابَ وَ عَلَى الضِّيقِ الْهَمَّ لَا يَحِلُّ مَالٌ إِلَّا مِنْ وَجْهٍ أَحَلَّهُ اللَّهُ- إِنَّ الْخُمُسَ عَوْنُنَا عَلَى دِينِنَا وَ عَلَى عِيَالاتِنَا- وَ عَلَى أَمَوَالِنَا- وَ مَا نَبْذُلُهُ وَ نَشْتَرِي مِنْ أَعْرَاضِنَا مِمَّنْ نَخَافُ سَطْوَتَهُ- فَلَا تَزْوُوهُ عَنَّا وَ لَا تَحْرِمُوا أَنْفُسَكُمْ دُعَاءَنَا مَا قَدَرْتُمْ عَلَيْهِ- فَإِنَّ إِخْرَاجَهُ مِفْتَاحُ رِزْقِكُمْ- وَ تَمْحِيصُ ذُنُوبِكُمْ- وَ مَا تَمْهَدُونَ لِأَنْفُسِكُمْ لِيَوْمِ فَاقَتِكُمْ- وَ الْمُسْلِمُ مَنْ يَفِي لِلَّهِ بِمَا عَهِدَ إِلَيْهِ- وَ لَيْسَ الْمُسْلِمُ مَنْ أَجَابَ بِاللِّسَانِ- وَ خَالَفَ بِالْقَلْبِ وَ السَّلَامُ.[3]

سند روایت

محمد بن الحسن(استاد بن الحسین خواندن، ابی الخطاب است) و علی بن محمد از مشایخ کلینی هستند. سهل بن زیاد قمی ثقه است گرچه مشهور می گویند ثقه نیست و می گویند الامر فی سهل سهلٌ. احمد بن المثنی در جامع الرواة اسم او نبود و شاید اسم روای غیر مشهور باشد. محمد بن زید الطبری مشهور به این روایت است و وثقات خاص از نجاشی و کشی و شیخ ندارد. اما شیخ حدیثی او کسیت شواهد و قرائن را ندیدم. اگر شیخ حدیثی باشد و بزرگان از او روایت کرده باشد اماره وثاقت است

دلالت روایت

برخی از دوستان امام رضا علیه السلام از تجار فارس هستند- استان کرمان و بوشهر و جاهای فراروانی از استان یزد جزء فارس بود- اجازه اذن در خمس را خواست، امام رضا علیه السلام در پاسخ نوشتند: خمس کمک بر دین ما و بر نان خور های ما است یعنی خمس وسیله اداره ما است. گاه باید پول بدهیم و آبروی خود را حفظ کینم لذا این خمس را از ما دور نکنید و خود را از دعای ما محروم نکنید. وصل علیهم ان صلاتک سکنن لهم. خمس دادن مفتاح رزق شما است امام می فرماید اگر خمس دادید مال شما کم نمی کند گناهان شما را می شورد، خمس را پیش می فرستید برای آن روزی که به آن محتاج هستید. مسلمان نیست کسی با زبان دم از دین دم می زند و در قلب مخالفت می کند. روایات تحلیل و عدم تحلیل را داریم. «در نسخه ای بدل علی الخلاف العقاب». یکی از راه حل های تعارض روایات زمان و مکان است.

موضوع روایات تحلیل زمانی که شیعه به شدت تحت فشار بوده و زندگی آنها به سختی اداره می شد. در مواردی که زلزله میشد مراجع فتوا می دهند مقداری از خمس را مصرف کند. گاهی وقت ها موضوع خاص است قهرا حکم آن هم خاص می شود. خمس حق من له الخمس است(تعبیر آیت الله گلپایگانی). گاهی من له الخمس احساس می کند منطقه ای بشدت محتاج است مجتهد به عنوان نائب امام زمان اجازه مصرف خمس را در مخارج مشکلات شهر مصرف شود. خمس در حقیقت برای آن است که حداقل حوزه ها اداره شود اگر شرایط جوری شد که وضعیت اقتصادی مردم خوب شد موضوع تحلیل می رود پس آنجا که امام علیه السلام فرمودند تحلیل است موضوع دیگری بود بنابراین جمع بین روایات نسبت به وضعیت اقتصادی مردم است.