درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ شک در رکنیت/ بررسی ایراد استحاله خطاب الناسی

مقدمه

شیخ اشکال کرده بود مبنی بر اینکه ما می گوییم در غیر ارکان اگر مکلف بعض اجزاء را نسیان کرد ما بقی نمازش صحیح است این صحّت مستلزم اختصاص الناسی بالخطاب است و اختصاص الناسی بالخطاب هم غیر ممکن است به همان بیانی که گذشت.

آخوند دو جواب دادند، اول اینکه گفتند اختصاص الناسی بالخطاب غیر ممکن است اما می شود به جای عنوان ناسی از یک عنوان ملازمی استفاده کرد، مثلا نسیان ملازمه دارد با بلغمی بودن مزاج پس به جای خطاب «ایها الناسی» بگوییم «الیها البلغمی المزاج»

آقایان جواب دادند هیچ وقت بین نسیان و یک عنوان ملازم انطباق دقیق و منضبطی قابل احراز نیست و چنین عنوانی وجود خارجی ندارد.

جواب دوم محقق خراسانی این بود که اجزاء دو دسته اند اجزاء رکنیه و غیر رکنیه، اجزاء رکنیه مشترک بین همه مکلفین است و اخلال به آنها موجب بطلان عمل است چه ناسی چه ذاکر فرقی ندارد، پس در ارکان خطاب به همه مکلفین است، اما در اجزاء غیر رکنیه اگر نسیان عارض شد عمل صحیح است و اختصاص الناسی بالخطاب هم لازم نمی آید، چرا؟ زیرا مخاطب اجزاء غیر رکنیه ذاکر است، مولی به ذاکر فرموده « ایها الذاکر» این اجزاء را بیاور، لذا ذاکر اگر این اجزاء غیر رکنیه را آورد عملش صحیح است و اگر اخلال کرد عملش باطل است، اما ناسی نسبت به اجزاء غیر رکنیه ای که نسیان کرده اصلا مخاطب «ایها الذاکر» نیست.

تاییدی بر راه حل دوم محقق خراسانی

ایراد گرفتند که «ایها الذاکر» در ادله نداریم، لکن از برخی ادله مانند حدیث لا تعاد می توان اینگونه استنباط کرد که مخاطب ادله ذاکر است، کانه می فرماید از بین اجزاء غیر رکنیه آنچه به خاطر داری را به جا بیاور، نمازت صحیح است و آن چیزی که فراموش کردی «لا تعاد».

یک مؤیّد دیگری هم می توان اضافه کرد و آن اینکه بگوییم این ذُکر همان شرطیّت قدرت است، تکلیف مشروط به قدرت است و ناسی نسبت به ۀن چیزی که نسیان کرده عاجز است اما ذاکر قادر است، در نتیجه ذُکر مصداق قدرت است و از این جهت مطلب محقق خراسانی تایید می شود.

به طور خلاصه محقق خراسانی فرمود مخاطب ادله ذاکر باشد بقیه اشکال کردند که در مقام اثبات مخاطب ادله ذاکر نبوده است، جواب دادیم که اولا از حدیث لا تعاد مطلب ایشان فهمیده می شود، همچنین مخاطب همه ادله قادر است و ذاکر از مصادیق قادر است.

تبیین جواب محقق بروجردی از اشکال شیخ

محقق بروجردی در جواب به اشکال شیخ انصاری می فرماید شما فرض کردید که ما دو امر داریم یکی برای ذاکر و دیگری برای ناسی سپس در امر ناسی مناقشه کردید، حال آنکه ما یک امر بیشتر نداریم و آن امر «اقم الصلاه» است و این امر جمیع حالات صلاتی را شامل می شود، ناسی را هم می گیرد همانطور که ذاکر را می گیرد، اگر ذاکر است به یک صورت امر «اقم الصلاه» شاملش می شود اگرذاکر است به یک صورت دیگر، اگر مسافر است به یک صورت اگر حاضر است به صورت دیگر، یک «اقم الصلاه» است که برای مریض نشسته است و برای صحیح ایستاده.

شارع از امر «اقم الصلاه» غرضی داشته بعد بررسی کرده و اعمالی را که مؤدّی به آن غرض هستند را گرفته ولو اینکه این اعمال متشتّت هستند لکن شارع برای آنها اعتبار وحدت کرده، لذا نماز نشسته و ایستاده و غرقَی (که برای غریق تسبیحات اربعه ای از برای نماز کافی است) همه اینها صحیح هستند چون در عین تشتّتی که دارند می توانند مؤدّی آن غرض باشند، لذا اعتبار وحدت برای همه کرده و کلمه «صلاه» را برای همان چیزی که وحدت اعتباری دارد وضع کرده و نام گذاری کرده است، لذا وقتی می فرماید «اقم الصلاه» یعنی چه؟ معلوم نیست، فرد واحدی ندارد و باید کیفیّتش را در روایات و ادله خاصّه به دست آو.رد.

در ما نحن فیه کسی که ناسی است و اجزاء غیر رکنیه را نسیان کرده نمازش صحیح است و مصداق «اقم الصلاه» است و نیازی به امردیگری ندارد، اگر یک «ایها الناسی» می داشتیم اشکال استحاله خطاب ناسی پیش می آمد اما الان چنین خطابی نداریم، یک خطاب داریم «یا ایها الذین امنوا اقیموا الصلاه» ناسی نسیان جزء کرده و الا اصل خطاب «اقیموا الصلاه» را می فهمد و به سمت امتثال آن می رود، عملی که انجام می دهد مصداق «الصلاه» هست خطاب «یا ایها الذین امنوا» هم شاملش هست و لذا عملش صحیح است.