درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ شک در رکنیت/ بررسی ایراد استحاله خطاب الناسی

مقدمه

بحث ما در ایراد شیخ انصاری بود مبنی بر اینکه صحّت اعمالی مانند نماز منوط به وجود امر است، وقتی می گوییم اگر مکلّف اخلال غیر عمدی به اجزاء غیر رکنیّه بکند (مثلا قرائت را فراموش بکند) نمازش صحیح است معنایش این است که نماز او با همان اجزاء باقی مانده صحیح است، پس باید این نماز با اجزاء باقی مانده امری داشته باشد یعنی باید خطابی داشته باشیم که بگوید «ایها الناسی افعل کذا» و این اختصاص الناسی بالخطاب است، که محال است زیرا مستلزم انقلاب است، ناسی اگر متوجه و منبعث از خطاب نشود بعث و انبعاثی لازم نمی آید و اگر متوجه بشود، توجه او به نسیانش همان ذُکر است لذا در همان لحظه ذاکر می شود.

آخوند دو جواب داده است:

جواب اول امر ناسی با عنوان ملازم

این است که ما می توانیم یک عنوان ملازم با نسیان پیدا بکنیم، خطاب ناسی امکان ندارد اما یک چیزهایی هستند که ملازمه با نسیان دارند، بیاییم از آن عناوین ملازم برای خطاب استفاده بکنیم. [1]

مثلا نسیان ملازمه دارد با بغلمی بودن مزاج، لذا به جای اینکه بگوییم ای ناسی بگوییم ای بلغمی المزاج.

ایراد محقق خوئی به جواب اول

سیدنا الاستاد جواب می دهند [2]

که این صِرف فرضی است که تحقق خارجی ندارد، اگر هم چنین عنوان ملازمی پیدا بکنیم مضبوط در خارج نیست و انضباطی ندارد که ملازمه با نسیان چند جزء دارد. آخوند این مطلب را به عنوان راه حل بیان کرده و می خواهد اشکال «ایها الناسی» را درست بکند، سیدنا الاستاد جواب می دهد که اگر هم چنین عنوانی پیدا بکنیم این عناوین دائم الانطباق نیستند، مصلی ممکن است در یک نمازی یک جزء را فراموش کند در نماز دیگر چند جزء را، در یک نمازی هم هیچ جزئی را فراموش نکند در همه این نماز ها هم مزاجش یکی است.

جواب دوم اختصاص اجزاء غیر رکنیه به ذاکر

جواب دوم ایشان این است که اجزاء یا رکنی هستند و یا غیر رکنی، اجزاء رکنی را مکلف باید بیاورد و حتی در حال نسیان هم جزئیّت دارند و اگر به آنها اخلال بشود نماز در هر صورت باطل است، پس یک امر داریم به «کلِّ مکلفٍ» که باید اجزاء رکنی را بیاورند، اما در اجزاء غیر رکنیّۀ خطابی به ناسی نداریم بلکه خطاب به ذاکر داریم چون جزئیّت این اجزاء در حالت ذُکر است لذا خطاب به ذاکر داریم «ایها الذاکر» کسی که ذاکر است مشمول خطاب «ایها الذاکر» است و صحّت نمازش متوقف برامتثال این امر است و اگر اخلال عمدی کرد نمازش باطل است، اما آن اجزاء غیر رکنیّه ای که نسیانا ترک شده اند ضرری به اصل نماز وارد نمی کند چون امر ندارند، امر «ایها الذاکر» است و مکلف در حال نسیان مشمول این امر نیست لذا عملش صحیح است. آن اجزائی که انجام نداده ناسی بوده و ناسی اصلا امر به آنها نداشته است.

س : ذاکر گاهی در محل متوجه می شود و گاهی بعد ...

ج : مقصود در محل است.

ایراد محقق خوئی به جواب دوم

محقق خوئی می فرماید انصافا این توجیه ثبوتا بسیار توجیه خوب و پسندیده ای است.

منتهی در ادله که نگاه می کنیم «ایها الذاکر» نداریم، یک امر به کل مکلفین برای نماز داریم و یک «رفع النسیان» داریم پس در مقام اثبات دلیلی به این لسان نداریم، لذا این توجیه ثبوتا پذیرفته است اما اثباتا دچار اشکال است.

س: امر به ذاکر باعثیت دارد؟

ج : بله چون ناسی است که متوجه نسیانش نیست بخلاف ذاکر ..

س: ذاکر وقتی می داند که جزء هست دیگر تحصیل حاصل است که به او گفته شود اتیانش بکن

ج: خوب این .. تحصیل حاصل بشود اشکالی ندارد ما می خواهیم کاری بکنیم که نمازش صحیح بشود و لذا باید امر برایش درست کنیم یا «یا ایها الناسی» یا با « یا ایها الذاکر» تا امر نداشته باشد صحیح نمی شود.

س: چه اشکال دارد چنین فرض شود که به ذاکر گفته شده باشد که اگر در آینده نسیان برایت پیش آمد آن اجزاء منسیه را اصلا نمی خواهم

ج: ما می گوییم آنچه را که نسیان کرده اصلا امر نداشته است.

محقق بروجردی و حضرت امام[3] به تبع ایشان در جواب به ایراد گفته اند

که ما یک امر بیشتر نداریم، یک «اقم الصلاه» داریم لکن ماهیّت الصلاه انعطاف پذیر است، برای مسافر دو رکعت است و برای حاضر چهار رکعت، برای مریض نشسته است و برای سالم ایستاده، برای ناسی هم بدون جزء است و برای ذاکر مع الجزء، ماهیت نماز یک چیز است اما انعطاف پذیر است و در حالات مختلف انطباق لازم را پیدا می کند.

در ما نحن فیه حدیث لا تعاد که می گوید «لا تعاد الصلاه» یعنی این نمازی که فلان جزء غیررکنی را در آن نسیان کردی مصداق نماز صحیح است و ماهیت نماز آن را می گیرد، پس تعدد امری در کار نیست و همان یک «اقم الصلاه» کافی است، لکن با قرائنی که در کنار آن قرار می گیرد موارد آن را می فهمیم، قرینه یک جا دلالت بر این می کند که نماز قصر است، یک جا دلالت بر این می کند که نماز تمام است، یک جا هم دلالت بر این می کند که نماز ناسی صحیح است.