درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ دوران بین الاقل و الاکثر/ اقل و اکثر در شرایط/ بررسی جریان برائت شرعیه

مقدمه

اقسام ثلاثه را برای شک در شرطیّت گفتیم، قسم اول مانند نماز و وضو، قسم دوم مانند رقبه و رقبه مومنه، قسم سوم مانند عام و خاص.

لبّ بیان محقق خراسانی به جریان برائت شرعیه در اقسام ثلاثه

صاحب کفایه می فرماید برائت عقلیه در هیچ کدام جاری نیست زیرا ایشان برائت عقلیه را در اجزاء هم جاری نمی داند چه برسد به شرایط،

رجوعی به کفایه[1] کردیم و دیدیم توضیحاتی که به ایشان نسبت داده شده با مطلب خود ایشان تفاوت دارد و مطلب ایشان خیلی روشنتر است، می فرماید «نعم لا بأس بجريان البراءة النقلية في خصوص دوران الأمر بين المشروط وغيره» یعنی در قسم اول و دوم «رفع ما لا یعلمون» جاری است و اشکالی ندارد، چرا؟ زیرا «رفع ما لا یعلمون» رفع شرطیت می کند زیرا شرطیت هم مجعول شرعی است و مولی همانطور که میتواند وضعش بکند رفعش هم به ید خود مولی است، لذا وقتی شک در وضع شرط یا وضو از برای نماز داریم یا شک در شرطیت ایمان برای رقبه داریم «رفع ما لا یعلمون» جاری است چون شرطیت یک مجعول شرعی است.

اما در مورد قسم سوم می فرماید «وليس كذلك خصوصية الخاص» در شک بین عام و خاص که مثلا شک داریم آیا متعلق تکلیف حیوان است یا خصوص انسان دیگر شک در شرطیت نداریم زیرا خصوصیت انسانیت یک چیز عقلی است که انتزاع از ذات می شود، اینگونه نیست که خداوند حیوان را جعل بکند و بعد خصوصیت انسانیت را جداگانه برای او جعل بکند، جعل انسانیت جعل مستقلی نیست بلکه منتزع از نفس ذات است و آن خصوصیت ناطقیت را عقل انتزاع می کند که موجب تفکیک و تمیز از سایر حیوانات می شود.

پس ما جعل تبعی داریم یعنی وقتی انسان جعل می شود انسانیت هم به تبع آن جعل شده است اما جعل ترکیبی نداریم «ما جعل الله مشمشه مشمشه و لکن اوجدها» ذات و ذاتیات جعل ترکیبی ندارد اما بالتبع منجَعل می شوند، اقتضای عقلی این است که مشمشه مشمشیّت دارد. پس در قسم اول و دوم شرطیت وجود دارد که شارع آن را جعل کرده اما در قسم سوم همچین چیزی نداریم.

خوب ما بالوجدان می بینیم که انسان نسبت به حیوان یک چیز زائدی دارد؟ پاسخ این است که آن زائد خصوصیت انسانیت است که منتزع از مقام ذات است اما جعل مستقلی ندارد جعل بالتبع دارد.

جعل بالتبع یعنی چه؟ یعنی وقتی اربعه جعل شد آیا زوجیت هم جداگانه جعل می شود؟ خیر جعل مستقل نشده اما به تبع اربعه آن هم جعل شده است این جعل بالتبع می شود.

مطالبی که گفتیم توجیهات دیگران بود اما امروز که مروری دوباره کردم دیدم ایشان اصلا ناظر به آن مطالب نیست ، بلکه می خواهد همین را بگوید که ما در دو قسم اول جعل شرطیت داریم اما در قسم سوم چنین جعلی نداریم تا محملی برای جریان برائت باشد.

ایرادی به استدلال آخوند و محملی برای جریان برائت شرعیه در قسم سوم

ما جوابی داده بودیم که اگر در لسان دلیل به بیان شرطیّت «الناطقیّۀ» آمده باشد ایراد ایشان دیگر وارد نیست، یعنی نمی دانیم شارع موضوع تکلیف را ذات الحیوان و طبیعت الحیوان قرار داد یا حیوان را مشروط کرد به قید ناطقیّت در این صورت مشمول حدیث رفع می شود.

زیر مجموعه قسم دوم قرار نمی گیرد بلکه همان قسم سوم است زیرا باز هم جنس و نوع است، اما با بیانی که برائت در آن جاری می شود. واقعا هم ممکن است مرجع بحث همین باشد.