درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ دوران بین الاقل و الاکثر/انحلال حکمی

انحلال حقیقی در کلام محقق عراقی

محقق عراقی[1] فرموده اینکه در اقل و اکثر می گوییم؛ علم اجمالی بین اقل و اکثر داریم، این از ابتدا غلط است و ما از ابتدا اصلا علم اجمالی نداریم،؛ چون از همان ابتدا ما یک علم تفصیلی به اقل داریم و یک شک بدوی به جزء زائد و علم اجمالی متقوم به تردید است و ما در اینجا از ابتدا تردیدی نداریم تا بگوییم علم اجمالی و تعبیر به علم اجمالی مسامحه است.

بعد مثالی می زند و می فرماید فرض کنید ما یک خط داریم که نمی دانیم ده سانت است یا یازده سانت، اینکه خط ده سانت هست معلوم است و علم تفصیلی است و شک در این است که آیا به سانت یازدهم رسید یا نه، پس تردیدی نداریم یعنی «یا این یا آن» وجود ندارد. بلکه یکی مسلّم و یکی مشکوک است.

خلاصه انحلال در نظر ایشان خیلی غلیظ است. به طوری که تعبیر به علم اجمالی را در اقل و اکثر بدوی و مسامحی می داند.

و فیه

در مثلِ خط که می دانیم ده سانت کشیده شده و نمی دانیم به سانت یازدهم رسیده یا نه؛ حرف ایشان درست است. اما این در امور تدریجیه است، خط تدریجی است و کم کم به سانتِ دهم و یازدهم می رسد یعنی جریان تکوُّنش به تدریج است. اما جعل احکام تدریجی نیست، جعل احکام تدریجی نیست بلکه دفعی است، یعنی وقتی می فرماید «الصلاۀ واجبۀٌ» اگر نماز ده جزء است؛ همین الان بصورت دفعی ده جزء واجب می شود، اگر یازده جزء باشد از همان لحظه یازده جزء واجب می شود و چون جعل احکام دفعی هستند؛ تردید صادق است و می توانیم بگوییم تردید داریم و نمی دانیم که دفعۀً ده جزء واجب شده یا یازده جزء.

اگر جعل احکام تدریجی بود فرمایش ایشان درست می شد یعنی شارع ابتدا جزء اول را جعل بکند بعد جزء دوم بعد جزء سوم تا جزء دهم بعد شک کنیم که آیا به جزء یازدهم رسید یا نرسید اگر اینگونه بود حرف ایشان درست است و ما به وجوب ده جزء قطع داریم و به جزء یازدهم شک داریم، لکن اینگونه نیست و ایشان خلط کرده میان دفعیّات و تدریجیات.