درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/تنبیه هفتم؛ شرطیّت هم عرض بودن اصول جاری در اطراف

تنبیه هفتم؛ شرطیت هم عرض بودن اصول جاری در اطراف

آیا در تنجیز علم اجمالی شرط است که اصول جاریه در اطراف هم عرض باشند یا خیر؟ مثلا اگر شک در طهارت دو کاسه آب داشته باشیم اصاله الطهاه در هر دو جاری می شود و هر دو هم عرض هستند، اما اگر دو ظرف باشد یکی آب که ثمره اش منحصر در وضو است و دومی خاک که ثمره اش منحصر در تیمم و می دانیم یکی از این دو نجس شده اما نمی دانیم کدام است، حالا می خواهیم اصاله الطهاره در هر دو جاری بکنیم در اینجا اصاله الطهاره در این دو ظرف هم عرض نیستند، زیرا اصاله الطهاره در ظرف آب طهارت آن را ثابت می کند و بالتبع وضو صحیح است، و وقتی وضو صحیح باشد تیمم باطل است لذا اصاله الطهاره در ظرف خاک جاری نیست چون دیگر ثمره ندارد.

پس وقتی اصول هم عرض نباشند و یکی رافع موضوع دیگری باشد مانند حاکم و محکوم می شوند به همین دلیل اصاله الطهاره در آب جاری می شود و در خاک جاری نمی شود تا با آن تعارض و تساقط بکند و بعد نوبت به علم اجمالی برسد.

اما اگر ظرف خاک ثمره دیگری غیر از تیمم داشته باشد، مثلا اصاله الطهاره در ظرف خاک به لحاظ جواز سجده بر آن جاری بشود، در این حالت این اصل، در طول اصاله الطهاره در ظرف آب نیست بلکه در عرض آن است و جاری می شود و با اصاله الطهاره در ظرف آب تعارض و تساقط می کنند و علم اجمالی منجز می شود.

بررسی فرع فقهی علم اجمالی به طهارت الماء او التراب

تا اینجا گفتیم علم اجمالی به نجاست الماء او التراب داریم و گفتیم اگر در طرف خاک ثمره ای غیر از تیمم باشد (مانند جواز سجده بر آن) اصاله الطهاره در دو طرف جاری شده و تعارض و تساقط می کنند و علم اجمالی به نجاست احدهما منجز شده لذا از هر دو باید اجتناب نمود. اما در این صورت مکلف فاقد الطهورین می شود.

حالا اگر مکلف علم اجمالی به طهارت احدهما هم داشته باشد (و این منافاتی با علم اجمالی به نجاست احدهما ندارد) این علم اجمالی در واقع به معنای این است که یا وضو بر او واجب است یا تیمم، چون علم اجمالی دارد که یکی طاهر است اگر آب طاهر است وضو بر او واجب است و اگر تراب طاهر است تیمم بر او واجب است، علم اجمالی به طهارت احدهما هم منجز است و برای اینکه فاقد الطهورین نباشد باید جمع بین الطهورین بکند.

حالا بحث این است که چگونه این کار را انجام بدهد؟ اگر خاک نجس باشد چون [علی الفرض] خُشک است و نجاست مسریه ندارد پس او باید اول تیمم بگیرد، تا بعد که وضو می گیرد وضویش صحیح بشود، اما اگر خاک پاک بوده باشد تیممش صحیح است و وضوی او باطل خواهد بود ولی فقط بدنش به نجاست خبثیه نجس می شود اما تیمم صحیحی دارد.

اما اگر اول وضو بگیرد کار خراب می شود زیرا علم تفصیلی پیدا می کند به بطلان تیمم، زیرا اگر فی الواقع آب نجس باشد اعضای بدنش نجس شده و بالتبع تیمم او هم باطل می شود چون تیمم با اعضای نجس باطل است، اما اگر آب پاک بوده باشد پس فی الواقع خاک نجس است زیرا علم دارد یکی نجس است پس باز تیممش باطل است، لذا اگر ابتدا وضو بگیرد علم تفصیلی پیدا می کند به اینکه قطعا تیممش باطل است، پس نباید اول وضو بگیرد بلکه باید اول تیمم بگیرد.