درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/تنبیه چهارم تدریجی بودن اطراف علم اجمالی

مقدمه

گفتیم اگر اطراف علم اجمالی همه با هم باشند دفعی است اما اگر پشت سر هم بودند تدریجی است و گفتیم که تدریجیات اقسامی دارد

اول این است که زمان هیچ دخالتی در حکم و متعلق حکم ندارد، مانند اینکه می دانیم در بین مایعاتی که از صبح تا شب می خوریم یکی شراب است، در چنین جایی علم اجمالی منجَّز است چون علم به حرمت شرب خمر و علم به وقوع آن داریم و زمان هم در آن قید نیست، لذا از همین اول صبح تا غروب نهی «لا تشرب» متوجه ما می شود و زمان هم در آن دخالتی ندارد، پس باید از همه آن مایعات اجتناب کرد.

دلیلش این است که شرط تنجیز علم اجمالی تعلق علم به حکم فعلی علی کل تقدیر است، در این قسم هم متعلق علم ما «لا تشرب الخمر» و حرمت شرب خمر است که فعلی علی کل تقدیر است یعنی چه متعلق آن فی الواقع در اول صبح باشد چه در آخر شب، حکم فعلی است و علم اجمالی بالتبع منجز می شود.

صورت دوم آن است که زمان قیدیّت داشته باشد و این دو صورت داشت یا زمان قید واجب است و یا قید وجوب. اگر زمان قید واجب باشد یعنی وجوب آمده اما واجب مقیّد به زمان متأخّر است و اصطلاحاً واجب استقبالی است، در چنین جایی باز علم اجمالی منجّز است و قیدیّت زمان مانع از تنجیز نیست مانند اینکه مکلف نذری کرده و با تحقق نذر وجوب بر گردنش آمده است، اما در متعلق نذر تردید دارد و نمی داند دعای کمیل در شب جمعه بوده یا دعای ندبه در صبح جمعه، در اینجا زمان دخالت دارد اما در واجب نه در وجوب، دعای کمیل به عنوان یک واجب مقیّد است به قید شب جمعه، دعای ندبه به عنوان یک واجب مقیّد شده به صبح جمعه، اینها قید واجب اند و ربطی به اصل وجوب ندارند و اصل وجوب از ابتدای تحقق نذر آمده و قیدی هم ندارد.

در چنین موردی باز علم اجمالی منجّز است و امتثال آن واجب است زیرا ما علم به حکم فعلی علی کل تقدیر داریم و با نذر علم داریم که یک وجوب فعلی علی کل تقدیری داریم ، متعلق این وجوب متاخر است و متاخر بودن زمان واجب اثری در حکم ندارد چون میزان در تنجیز علم اجمالی این است که حکم فعلی باشد، اما متعلق حکم لزومی ندارد و تعلیق تعلّق به زمان متاخر دخالتی در تنجیز آن ندارد.، همینکه وجوب فعلی باشد علم اجمالی منجّز است.

بررسی مجدد صورت قیدیت زمان برای وجوب

صورت سوم آن است که زمان قید وجوب باشد و تا آن زمان نیامده وجوب نمی آید، اگر اینگونه باشد علم اجمالی منجّز نیست، مانند اینکه مکلف اجمالا می داند یا کسوفی در صبح اتفاق می افتد و یا خسوفی در شب، این علم اجمالی است اما منجّز نیست زیرا کسوف و خسوف قید وجوب هستند و تا زمان آن نرسد شرط وجوب نماز آیات محقق نشده و وجوب نمی آید، بنابراین در اول صبح که احتمال کسوف می دهد از بابت کسوف علم به وجوب ندارد زمان خسوف هم نیامده بنابراین منشأی برای تنجّز علم اجمالی نیست.

چون وجوب نماز آیات معلّق بر زمان است تا زمان نیامده باشد وجوب نمی آید، فعلیت وجوب نماز آیات زمانی محرز می شود که خسوف هم رُخ داده باشد، حال آنکه در اول صبح که زمان کسوف است خسوفی در کار نیست لذا وجوبی هم در کار نیست چون زمان دخالت در نفس وجوب دارد و تا زمانی که زمان متأخر (خسوف) نیامده وجوبی هم نیامده است.

لذا حتی بعد از شب که علم اجمالی پیدا کرد إما بکسوفٍ فی الصبح او خسوف فی اللیل لا یجب الاحتیاط، صبح چیزی گردنش نیست چون خسوف نیامده، شب هم چیزی گردنش نیست چون کسوف گذشته است، اصل هر دو هم مشکوک است لذا قضا هم گردنش نیست.

احتمال وجوب احتیاط از بابت علم به ملاک ملزِم

گاهی انسان نمی داند که شرط محقق می شود یا نه چیزی به عهده اش نیست مانند کسی که نمی داند مستطیع می شود یا نه چیزی گردنش نیست و لازم نیست مقدمات حج را مهیّا بکند، اما اگر یقین داشته باشد که شرط محقق می شود مثلا می داند که خسوف محقق می شود، یا مثلا نذر کرده که دو رکعت نماز بخواند اما نمی داند نذر کرده صبح بخواند یا ظهر بخواند، تا ظهر نشده حکمی نیامده چون وقت ظهر شرط وجوب است و تا ظهر نیامده قطعا وجوبی نیامده اما یقین دارد که ظهر می شود، یقین به اینکه ظهر می آید یقین به ملاک ملزم است.

ملاک ملزم یعنی شرطِ وجوب نیامده (پس وجوب هم ندارد) اما مکلف یقین دارد که شرط محقق می شود، پس مکلّف علم به تکلیف ندارد بلکه علم به ملاک ملزِم دارد، اینجا می گویند اگر انسان علم به ملاک ملزِم دارد و میداند که ممکن است از او فوت بشود باید از الان آن را رعایت بکند.

مثلا قبل از ظهر مکلف مقداری آب دارد و میداند که اگر آب را بریزد برای نماز ظهر آب دیگری ندارد، آیا می تواند آب را بریزد؟ خیر، حال آنکه هنوز ظهر نشده و هنوز نمازی واجب نشده اما مکلف علم به ملاک ملزِم دارد و میداند ظهر می شود و باید از الان آب را نگه دارد، تکلیف الزامی ندارد چون ظهر نیامده اما حق هم ندارد آب را بریزد، چرا؟ به خاطر علم به ملاک ملزِم، علم به تکلیف ندارد چون هنوز ظهر نشده اما علم به ملاک ملزِم دارد و به خاطر علم به ملاک ملزِم لازم است آب را نگه دارد تا بتواند وضو بگیرد.